آگاهی از کیفیت هوا، تفاوتی به بزرگی یک روز عادی و تهدیدی جدی برای سلامت شماست. آیا می‌دانید چگونه می‌توانید از میزان تهدید مطلع شوید؟
به گزارش زومیت، تصور کنید در خیابان قدم می‌زنید و ناگهان احساس می‌کنید تنفس برایتان سخت شده است؛ روی اپلیکیشن هواشناسی، عددی رنگی چشم شما را می‌گیرد: شاخص آلودگی هوا یا AQI. آگاهی از این شاخص، کلید درک هوایی است که هر روز با آن زندگی می‌کنیم و می‌تواند تفاوت بین یک روز عادی و یک روز پرخطر برای سلامت ما باشد.
در سال‌های اخیر، آلودگی هوای شهرهای بزرگ ایران نه‌تنها به چالش دوره‌ای، بلکه به بحرانی مداوم تبدیل شده است. براساس گزارش‌های اخیر، شاخص آلودگی هوا در اهواز، در برخی روزها به عدد ۵۰۰ نیز رسیده است؛ یعنی سطحی «بسیار خطرناک» که برای همه افراد تهدیدی جدی به‌شمار می‌رود. وضعیت بحران‌گونه به تعطیلی گسترده‌ی مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات در استان خوزستان منجر شده است؛ در شهرهایی مثل اهواز، هویزه، کارون و دشت آزادگان، شاخص آلودگی هوا به حدی بالا رفته است که مقامات حتی مجبور به اقدام اضطراری شده‌اند.
تهران نیز از این وضعیت بی‌نصیب نمانده است. بر اساس داده‌های IQAir، در سپتامبر ۲۰۲۵ شاخص AQI تهران به ۱۲۸ رسید که در گروه «ناسالم برای گروه‌های حساس» طبقه‌بندی شد. عواملی مانند میزان کم بارش و سکون هوا، همراه با کوه‌پوشی شهر، باعث می‌شوند ذرات معلق به‌راحتی تجمع یابند، به همین دلیل تعداد روزهای پاک در پایتخت به‌طرز نگران‌کننده‌ای پایین است. تهران در سال ۱۴۰۳، فقط پنج روز پاک را تجربه کرد.
آلودگی هوا در شهرهای بزرگ ایران نه‌تنها به چالش دوره‌ای، بلکه به بحرانی مداوم تبدیل شده است.
از نظر سلامت، آلودگی هوا تأثیراتی جدی به‌دنبال دارد: آلودگی هوا مسئول نرخ بالایی از مرگ‌ومیر کشور است، این خبر نگران‌کننده اهمیت مداخله‌ی پیشگیرانه و کنترل بلندمدت کیفیت هوا را نشان می‌دهد. اگر ساکن کلان‌شهرها باشید، احتمالا در برخی از نقاط شهر، هشدارهای مربوط به کیفیت نامطلوب هوا را روی برنامه‌ی آب‌و‌هوای تلفن‌همراه یا صفحه‌نمایش‌های بزرگ در سطح شهر مشاهده کرده‌اید. اما آیا می‌دانید مفهوم چنین اخطارهایی چیست و وقتی هشدار را دریافت می‌کنید، برای محافظت از خود باید چه کاری انجام دهید؟
شاخص آلودگی هوا چیست؟
شاخص آلودگی هوا یا شاخص کیفیت هوا (AQI) یک معیار استاندارد جهانی برای سنجش وضعیت آلودگی هواست که که توسط آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده و به‌منظور تسهیل فرآیند نظارت بر کیفیت هوا ایجاد شده است. این شاخص داده‌های پیچیده‌ی آلاینده‌ها را به یک عدد ساده تبدیل می‌کند و نشان می‌دهد هوا تا چه حد پاک یا آلوده است.
شاخص AQI بر اساس غلظت آلاینده‌های اصلی، مانند ذرات معلق ریز (PM2.5 و PM10)، اوزون سطح زمین، دی‌اکسید گوگرد، دی‌اکسید نیتروژن و مونوکسید کربن محاسبه می‌شود و هر عدد AQI به‌همراه رنگ و هشدارهای بهداشتی مشخص در یکی از شش دسته، از «خوب» تا «خطرناک» قرار می‌گیرد. AQI به مردم کمک می‌کند سریعاً دریابند آیا شرایط هوا برای فعالیت‌های بیرونی مناسب است یا نیاز به اقدامات پیشگیرانه برای محافظت از سلامت وجود دارد.
آگاهی از شاخص آلودگی هوای محل زندگی اهمیتی حیاتی دارد؛ زیرا کیفیت هوا مستقیماً بر سلامت جسم و روان تأثیر می‌گذارد. ذرات معلق می‌توانند به ورود به ریه و جریان خون، باعث مشکلات تنفسی، قلبی و حتی تأثیرات بلندمدت بر مغز و سیستم ایمنی شوند. حتی در افرادی که بیماری زمینه‌ای ندارند، مواجهه‌ی طولانی‌مدت با هوای آلوده می‌تواند انرژی و کیفیت زندگی را کاهش دهد.
شاخص آلودگی هوا چگونه عمل می‌کند؟
شاخص آلودگی هوا، میزان پاکی یا آلودگی هوای منطقه‌ی شهری را گزارش می‌دهد و افزون‌براین، نشان می‌دهد که تنفس در بیرون از خانه و در چنین هوایی ممکن است چه تأثیراتی بر سلامتی بگذارد. پیش‌بینی‌های شاخص کیفیت هوا در تمام ۳۱ استان کشور در دسترس است و می‌توانید نقشه‌های منطقه‌ای و داده‌های به‌روز از کیفیت هوا را در سراسر کشور ازطریق پایگاه‌های اینترنتی سامانه‌های پایش و کنترل کیفیت (برای مثال، شرکت کنترل کیفیت هوای استان تهران) مشاهده کنید.
این شاخص در مقیاس صفر تا ۵۰۰ (صفر هوای پاک و ۵۰۰ آلودگی سنگین) رده‌بندی می‌شود. برای خارج از ایران نیز می‌توان شاخص جهانی کیفیت هوا را برای رتبه‌بندی آلودگی هوا در سراسر جهان ازطریق وب‌سایت آلودگی هوای جهان به‌طور آنی بررسی کرد.
وقتی هوا ناسالم است، چه اقداماتی انجام دهیم؟
اگر کیفیت هوای محل زندگی شما به سطح ناسالم و خطرناک رسیده باشد، برای محافظت از خود چندین راهکار دارید. در چنین شرایطی، گروه‌های آسیب‌پذیر، یعنی کودکان و افراد مسن، باید توجه ویژه‌ای دریافت کنند؛ چرا‌که ممکن است دچار مشکلات جدی در تنفس، قلب و ریه شوند.
وب‌سایت شاخص کیفیت هوا توصیه می‌کند که اگر کیفیت هوا در رده‌ی متوسط (۵۱ تا ۱۰۰) باشد، می‌توانید با کاهش مدت زمان حضور در محیط‌های بیرونی و فضاهای باز، سلامت خود را حفظ کنید. اما اگر کیفیت هوا ناسالم (۱۰۱ تا ۱۵۰) گزارش شود، تمامی افراد حساس به آلودگی، یعنی افراد مبتلا به آسم و دیگر بیماریهای ریوی، کودکان، افراد مسن و همه‌ی افرادی که کارشان در محیط‌های باز و بیرون از ساختمان است، باید مدت زمان کار یا حضورشان در محیط باز را محدود کنند.
در مواقعی که کیفیت هوا به محدوده‌ی ناسالم یا قرمز (۱۵۱ تا ۲۰۰) می‌رسد، AQI به افرادی که سلامتی‌شان درمعرض خطر است، به‌صورت جدی توصیه می‌کند از انجام کار یا فعالیت‌های طولانی‌مدت در فضاهای باز خودداری کنند و حتی کسانی که سلامتی‌شان در خطر نیست، باید مدت زمان حضور در خارج از خانه را کاهش دهند.
استفاده از ماسک در مواقعی که به‌صورت مستقیم درمعرض هوای آلوده و پرخطر قرار می‌گیرید، می‌تواند مفید باشد.
اگر کیفیت هوا در حد بسیار ناسالم یا خطرناک باشد، این احتمال وجود خواهد داشت که رسانه‌ها و برنامه‌های هواشناسی و سایر دستگاه‌های مرتبط اعلانیه‌های وضعیت اضطراری صادر کنند. در‌این‌صورت، همه‌ی افراد باید تاحدممکن از بیرون‌رفتن و قرار‌گرفتن درمعرض هوای آلوده خودداری کنند.
اگر نگران کیفیت هوای اطراف خود هستید، استفاده از ماسک در مواقعی که به‌صورت مستقیم درمعرض هوای آلوده و پرخطر قرار می‌گیرید، می‌تواند مفید باشد. مطمئن شوید ماسکی که برای محافظت از خود استفاده می‌کنید، حتما برای شرایط و فیلتر آلودگی هوا مناسب باشد. ماسک باید اطراف بینی و دهان شما را به‌طور کامل پوشش دهد. برای مثال، ماسک N95 محافظی جدی‌تر برای آلودگی هوا است. ماسک‌های جراحی و ماسک‌های پزشکی و دستمال‌سر برای فیلترکردن آلاینده‌های مضر هوا طراحی نشده‌اند، اما تا حدودی مؤثرند.
محتوای این مقاله صرفاً با هدف اطلاع‌رسانی و آموزش کاربردی ارائه شده و نباید به‌عنوان توصیه پزشکی یا جایگزین دستورالعمل سلامتی تلقی شود. در صورت داشتن هرگونه سؤال یا نگرانی درباره‌ی مسائل پزشکی یا سلامت، حتماً با پزشک یا مشاور سلامت متخصص مشورت کنید.
