خودکشی هوش مصنوعی؛ چرا تکنولوژی دارد گور خودش را می‌کند؟
خطر اصلی اینجاست: هوش مصنوعی با خلاصه‌سازی کتاب‌ها، انگیزه خواندن را می‌کشد. اگر مردم کتاب نخوانند، نویسندگان جدید کمتر می‌شوند و کتاب‌های کمتری تولید می‌شود.
دنیای فناوری و فرهنگ با یک تناقض تاریخی و ترسناک روبه‌رو شده است. هوش مصنوعی که برای رشد و تکامل خود، میلیون‌ها کتاب را «بلعیده» است، اکنون با ارائه خلاصه‌های فوری و پاسخ‌های آماده، در حال خشکاندن ریشه‌ی همان منبعی است که حیاتش به آن وابسته است: کتاب و نویسندگان.
اگر نسل آینده کتاب نخواند و نویسندگان دست از قلم بکشند، هوش مصنوعی‌های آینده از کجا تغذیه خواهند کرد؟
۱. سقوط آزاد سرانه مطالعه؛ از ایران تا غرب
آمارها نشان‌دهنده‌ی یک بحران جهانی در فرهنگ مطالعه است که با ظهور هوش مصنوعی تشدید شده است.
وضعیت در ایران:
وضعیت کتاب‌خوانی در ایران در هاله‌ای از ابهام و آمارهای قدیمی قرار دارد.
- آمار رسمی: ابراهیم حیدری، دبیر هفته کتاب، اعلام کرد که آخرین آمار دقیق مربوط به سال ۱۳۹۸ است که سرانه مطالعه را تنها ۱۲.۲ دقیقه نشان می‌دهد.
- عدم شفافیت: در حالی که صداوسیما آماری تا ۳۰ دقیقه را اعلام می‌کند، نهاد کتابخانه‌های عمومی اذعان دارد که صرفاً آمار امانت کتاب را دارد و نه میزان واقعی خواندن را. این در حالی است که سید عباس صالحی در سال ۹۷، عدد ۱۳ دقیقه را اعلام کرده بود.
- جایگزینی با چت‌بات‌ها: نسلی که پیش‌تر در هفته کتاب به دنبال «یار مهربان» بود، اکنون پاسخ سوالاتش را در کسری از ثانیه از هوش مصنوعی می‌گیرد.
وضعیت جهانی (طوفان کامل):
نائومی بارون، استاد زبان‌شناسی، وضعیت فعلی را یک «طوفان کامل» برای نابودی کتاب‌خوانی می‌داند.
- آمریکا: طبق آمار ملی پیشرفت تحصیلی، دانش‌آموزان کلاس چهارمی که برای تفریح کتاب می‌خوانند از ۵۳٪ (۱۹۸۴) به ۳۹٪ (۲۰۲۲) کاهش یافته‌اند. این آمار برای کلاس هشتم فاجعه‌بارتر است و به ۱۴٪ رسیده است.
- انگلستان: تنها یک‌سوم نوجوانان از خواندن لذت می‌برند که افتی شدید نسبت به سال‌های گذشته است.
۲. هوش مصنوعی چگونه با کتاب‌ها بزرگ شد؟
غول‌های فناوری برای ساخت مدل‌های هوشمند خود، بدون اجازه و با ولعی سیری‌ناپذیر از کتاب‌ها استفاده کرده‌اند. گزارش‌ها نشان می‌دهند:
- GPT-4 (OpenAI): این مدل با ۱.۸ تریلیون پارامتر، روی ۱۳ تریلیون توکن آموزش دیده است. منبع اصلی آن دیتاست Books3 (شامل ۱۷۰ هزار کتاب) و LibGen (بیش از ۴ میلیون کتاب) بوده است.
- Claude (Anthropic): اسناد دادگاه فاش کرده‌اند که این شرکت میلیون‌ها نسخه کتاب فیزیکی را خریداری، صحافی آن‌ها را جدا و با اسکنر و OCR به متن دیجیتال تبدیل کرده است تا مدلی با ۱۷۵ میلیارد پارامتر بسازد.
- Meta & Bloomberg: این شرکت‌ها نیز از همان دیتاست‌های غیرقانونی Books3 برای آموزش مدل‌های خود بهره برده‌اند.
۳. خطر «فروپاشی مدل» (Model Collapse)
خطر اصلی اینجاست: هوش مصنوعی با خلاصه‌سازی کتاب‌ها، انگیزه خواندن را می‌کشد. اگر مردم کتاب نخوانند، نویسندگان جدید کمتر می‌شوند و کتاب‌های کمتری تولید می‌شود.
پژوهشگران هشدار می‌دهند که اگر هوش مصنوعی در آینده مجبور شود روی داده‌های تولید شده توسط خودش (و نه انسان) آموزش ببیند، دچار پدیده‌ای به نام Model Collapse می‌شود. این یعنی کیفیت خروجی‌ها مانند کپی گرفتن از روی یک کپی، به مرور محو، بی‌کیفیت و پر از خطا خواهد شد.
۴. جنگ حقوقی و ارزش‌گذاری داده‌ها
نویسندگان و ناشران در برابر این سرقت ادبی مدرن سکوت نکرده‌اند، هرچند دادگاه‌ها هنوز روی خوشی به آن‌ها نشان نمی‌دهند.
- شکایت‌ها: نویسندگانی مانند پل ترمبلی و مونا آواد به دلیل اینکه ChatGPT خلاصه‌های دقیقی از کتاب‌هایشان می‌دهد، شکایت کرده‌اند. با این حال، برخی قضات این کار را «تحول‌آفرین» دانسته و به نفع شرکت‌های هوش مصنوعی رای داده‌اند.
- شکستن سد رایگان: برخلاف ادعای شرکت‌هایی مثل آنتروپیک که می‌گفتند بازاری برای خرید دیتای آموزشی وجود ندارد، قرارداد اخیر HarperCollins با مایکروسافت این ادعا را رد کرد. در این قرارداد، مایکروسافت برای استفاده از هر کتاب غیرداستانی جهت آموزش هوش مصنوعی، ۵ هزار دلار پرداخت می‌کند.
۵. نتیجه‌گیری: خودکشی یا همزیستی؟
ما بر سر یک دوراهی تمدنی ایستاده‌ایم. در حالی که ChatGPT ماهانه ۳۰۰ میلیون کاربر دارد و جایگزین کتابخانه می‌شود، فرهنگ کتاب‌خوانی در حال احتضار است.
اگر راهی برای تعادل پیدا نشود که در آن هم حقوق نویسندگان حفظ شود و هم نوآوری ادامه یابد، هوش مصنوعی مانند موجودی که منبع تغذیه‌ی خود را نابود می‌کند، ناخواسته در حال رقم زدن پایان عصر طلایی دانش بشری و شاید پایان کیفیت خودش است.
منبع: ایسنا
