چرا فکر می‌کنیم که «کسی دارد نگاهمان می‌کند؟»
تنهایید و ناگهان بیخودی حس می‌کنید که تنها نیستید. شاید اخیرا فیلمی ترسناک دیده یا آخرین رمان جنایی منتشر‌شده را خوانده‌اید و با خودتان فکر می‌کنید که احتمالا قاتلی یواشکی داخل اتاق‌تان شده است. اطراف را نگاه می‌کنید و نزدیک‌ترین در را باز می‌کنید، اما هیچ‌کسی پشت در نیست. پس چرا ذهن‌تان باعث می‌شود حس کنید کسی دارد تماشایتان می‌کند؟
لزلی دابسون، روان‌شناس آسیب‌شناسی و بالینی، می‌گوید، دلایل زیادی وجود دارد که اشخاص در تنهایی احساس می‌کنند کسی تماشایشان می‌کند. از خواندن کتاب ترسناک، تا تماشای فیلم‌های ترسناک و اخبار تا بیش‌هوشیاری و رویدادهای آسیب‌زا و استرس‌آور و برخی وضعیت‌های روانی می‌توانند این حس را ایجاد کنند.
دابسون می‌گوید: «در شدیدترین موارد، شخص ممکن است به دلیل آسیب فیزیکی به مغز یا یک وضعیت روانی زمینه‌ای دچار شک و وضعیت گوش‌به‌زنگی [وضعیتی در روان‌شناسی که در آن حساسیت حسی افزایش‌یافته و فرد رفتارهای به شدت اغراق‌آمیز برای شناسایی تهدید‌ها از خود نشان می‌دهد] شود.
هریبت دابسون-جونز، محقق در رشته علوم اعصاب شناختی در دانشگاه کویینزلند در استرالیا، می‌گوید:
«اما برخی اوقات ما حقیقتا تحت نظارت هستیم. انسان‌ها به نحوی تکامل پیدا کرده‌اند که نسبت به سنگینی نگاه دیگری روی خودشان حساس می‌شوند و گفته شده که مغز انسان یک شبکه عصبی دارد که صرفا برای پردازش نگاه خیره اختصاص یافته است.»
احتمالا حساسیت و توجه ما به نگاه خیره به این دلیل تقویت شده که از تعاملات همکارانه بین انسان‌ها حمایت کند. تقویت این توانایی دشوار نیست. ما به دلیل امکان شناسایی جایی که مردمک‌ها به آن خیره شده‌اند، می‌توانیم نسبتا به آسانی تشخیص بدهیم که افراد به کجا نگاه می‌کنند و از طرفی به کمک بینایی محیطی‌مان می‌توانیم سرنخ‌هایی مثل زبان بدن را شناسایی کنیم که می‌توانند نشان دهند که آیا کسی به ما نگاه می‌کند یا نه.
اما گاهی‌اوقات، با اینکه هیچ‌کسی ما را تماشا نمی‌کند، محرک‌های بیرونی می‌توانند حس ترس در ما ایجاد کنند و باعث شوند احساس کنیم که کسی در اطراف‌مان دارد ما را تماشا می‌کند. این محرک‌ها ممکن است تماشای یک فیلم ترسناک یا خواندن کتاب ترسناک باشد که در آن قهرمان داستان تحت تعقیب عوامل تهدید‌کننده بوده یا ممکن است شنیدن صداهای تصادفی در هنگام تنهایی در خانه باشد.
بر طبق مطالعه‌ای که در سال 2023 انجام شد، برای آدم‌هایی که رویدادهای آسیب‌زا را تجربه کرده‌اند، وضعیت فوق هشیار یا گوش‌به‌زنگی ممکن است یک مکانیسم دفاعی با هدف پیشگیری از تجربه‌های استرسزا در آینده از طریق اجتناب از خطر باشد. دابسون توضیح می‌دهد که علائمی مثل ظن و اضطراب که معمولا بعد از رویدادهای استرسزا رخ می‌دهند در موقعیت‌های مشابهی در مغز اتفاق میفتند.
«ناحیه آمیگدال در مغز احساسات ما مثل استرس و اضطراب را پردازش می‌کند. اگر آمیگدال به واسطه آسیب فیزیکی یا استرس‌زاهای آسیب‌زای مداوم دچار بیش‌فعالی شده یا صدمه دیده باشد، ممکن است منجر به واکنش‌های احساسی افزایش‌یافته مثل ادراک ترس شود.»
دکتر آلیس فلر، روان‌شناس بالینی در کالیفرنیا، می‌گوید، ترس تحت نظارت دیگری بودن، رایج است. و راه‌هایی برای شناسایی ترس‌های عادی از ترس‌های بیمارگون وجود دارد.
مشکل زمانی است که شخص مدام احساس کند تحت نظارت دیگران است یا مدت طولانی احساس کند که دیگران دارند تماشایش می‌کنند.
فلر می‌گوید:
«وقتی بیماری روانی در کار باشد، شما توانایی تشخیص اینکه این اتفاق صرفا یک احساس گذرا است را از دست می‌دهید و به نحوی بینش مورد نیاز برای پردازش‌های بدنی و ذهنی خودتان را از دست می‌دهید.»
مثلا علائم شیزوفرنی شامل گوش‌به‌زنگی و شک زیاد است که می‌تواند شامل توهم تماشا شدن هم بشود. تحقیقات نشان داده‌اند که در افرادی که از شیزوفرنی رنج می‌برند، احساس شک و ظن با فعالیت غیرطبیعی در سیستم لیمبیک مرتبط است. سیستم لیمبیک بخشی از مغز است که شامل آمیگدال و کنترل احساسات و واکنش‌های رفتاری مبتنی بر بقا، مثل پاسخ گریز یا جنگ، می‌شود.
مطالعه‌ای که در سال 2022 انجام شد نشان داد که در بیمارانی که دچار شیزوفرنی هستند، شک و ظن با افزایش جریان خون در هنگام وضعیت استراحت آمیگدال مرتبط است. علاوه بر آن، اتصال غیرمعمول بین آمیگدال و سایر نواحی مغز، مثل قشر دیداری، هیپوکامپ و قشر پیش‌پیشانی، با شک و ظن مرتبط است.
فارغ از اینکه علت این وضعیت چه باشد، فلر و دابسون می‌گویند، اگر حس می‌کنید تحت نظارت و نگاه خیره افرادی هستید، بهتر است کمک روانی بگیرید. اگر واقعا مدرک فیزیکی مشخصی وجود ندارد که شما تحت نظارت هستید، بهتر است که علت را در جای دیگری جستجو کنید.
