ستاره اقبال خاموش نشدنی اردوغان

رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه بار دیگر توانست با کسب 52 درصد از آرای مردم ترکیه برای 5 سال دیگر (تا سال 2028) در سمت ریاست جمهوری ترکیه باقی بماند.

بسیاری از ناظران مسایل ترکیه چه موافق و چه مخالف  اردوغان، بر این نکته اشتراک نظر دارند که در یک قرن گذشته پس از “مصطفی کمال پاشا” (آتا تُرک) که موسس جمهوری لاییک ترکیه است، اردوغان مهم ترین، تاثیرگذارترین و کاریزماتیک ترین رهبر سیاسی این کشور بوده است.

اردوغان در طی بیش از 2 دهه گذشته چه در کسوت ریاست حزب عدالت و توسعه (AKP) و چه به عنوان نخست وزیر و چه در منصب ریاست جمهوری نخستین و عالی ترین مقام سیاسی و اجرایی ترکیه بوده است و با نتایج انتخابات روز گذشته تا 5 سال آتی نیز همچنان در این کسوت و سمت باقی خواهد ماند.

یکی از ویژگی های منحصربفرد اردوغان ذکاوت سیاسی و توانایی برقراری ارتباط و تاثیرگذاری او بر اذهان حامیانش است به طوری که با وجود تمامی فشارها و تبلیغات مخالفانش چه در داخل و چه در خارج، او همچنان نبض ارتباط با اکثریت بیش از 50 درصد از جمعیت ترکیه را که حامی و پشتیبان او محسوب می شوند، در دست دارد.

سخنرانی اردوغان در جشن پیروزی در انتخابات 28 می 2023/ رویترز

هر چند که در فضای قطبی شده ترکیه به ویژه در ماه های گذشته و پس از زلزله مرگبار اخیر در 10 استان جنوبی ترکیه، او از هرسو آماج نوک تیز پیکان حملات رقبای سیاسی خود بوده است که برخی از آنها از موتلفان و دوستان سابق او در حزب عدالت و توسعه بوده اند.

اردوغان کیست؟ 

رجب طیب اردوغان در 26 فوریه 1954 در محله “قاسم پاشا”استانبول به عنوان فرزند سوم خانواده اردوغان به دنیا آمد. پدرش “احمد اردوغان” است که در 13 سالگی از استان “ریزه” ترکیه به استانبول مهاجرت کرده و نام مادرش “تنزیله اردوغان” است.

اجداد پدری اردوغان در دوران خلافت عثمانی از گرجستان به ترکیه مهاجرت کرده و در منطقه ریزه ساکن شده بودند.

اردوغان تحصیلات ابتدایی را در سال 1965 در دبستان “پیاله پاشا” در محله قاسم پاشا استانبول به اتمام رسانید و پس از آن دوره دبیرستان را در مدارس مذهبی “امام خطیب” در محله فاتح استانبول به عنوان دانش آموز یک مدرسه شبانه روزی در سال 1973 به پایان رسانید.

کودکی اردوغان

پس از آن در همان سال وارد مدرسه اقتصاد و علوم بازرگانی “آکسارای” شد که وابسته به آکادمی اقتصاد و علوم بازرگانی استانبول است.

زندگی سیاسی او از دوران دانشگاه آغاز شد. او ابتدا در اتحادیه ملی دانشجویان ترکیه به کار مشغول شد. در سال 1976 به عنوان رئیس شاخه جوانان “حزب نجات ملی” ( حزب اسلامگرایان ترکیه به ریاست نجم الدین اربکان) و رئیس استانی( استانبول) این حزب انتخاب شد.

او در جریان کنفرانسی در سال 1977 با همسرش “امینه” آشنا شد و به فاصله کمتر از یک سال در 4 ژوئیه 1978 با “امینه اردوغان” ازدواج کرد.
حاصل این ازدواج 4 فرزند (2 پسر و 2 دختر) با نام های احمد بوراک، نجم الدین بلال، اسرا و سمیه است.

پس از انحلال حزب اسلامگرای نجات ملی در سال 1981 و در پی کودتای 1980 ارتش ترکیه ، او به زندگی سیاسی خود با حزب رفاه که در سال 1983 تاسیس شد، ادامه داد. او در سال 1986  در انتخابات مجلس و در سال 1989 در انتخابات شورای شهر استانبول از حزب رفاه شرکت کرد، اما در هیچ یک از آنها انتخاب نشد.

اما در سال 1994 ستاره بخت اردوغان شروع به روشن شدن کرد و او در این سال در انتخابات شهرداری ها با کسب بیش از 25 درصد از مجموع آرا به پیروزی رسید و به منصب شهردار کلان شهر استانبول رسید.

زندانی شدن اردوغان

سخنرانی اردوغان در 6 دسامبر 1997 و سرودن اشعاری در مذمت نظام لاییک ترکیه و در مدح ارزش های اسلامی برای او دردسرساز شد و دستگاه قضایی ترکیه که به همراه ارتش لاییک ترکیه خود را به عنوان حافظ و نگهبان نظام لاییک ترکیه می دانستند، او را محاکمه و به تحمل 10 ماه زندان محکوم کرد.

او در 6 مارس 1999 به زندان افتاد و پس از تحمل 4 ماه و 10 روز حبس در تاریخ 7 ژوئیه همان سال از زندان آزاد گردید، اما بر اساس حکم دادگاه به مدت 5 سال از هرگونه فعالیت سیاسی منع گردید.

تاسیس حزب عدالت و توسعه

پس از بسته شدن حزب اسلامگرای “فضیلت” ترکیه توسط دادگاه قانون اساسی، نمایندگان و اعضای ارشد این حزب به دو جناح سنت‌گرا و انقلابی تقسیم شدند.

جناح سنتی تر در سال 2001 حزب “افکار ملی” را به ریاست “رجای کوتان” تاسیس کرد و جناح انقلابی نیز در همان سال به ریاست رجب طیب اردوغان پایه های تاسیس “حزب عدالت و توسعه ” (AKP) را بنا گذاشت و همین حزب در انتخابات سراسری (پارلمانی) در 3 نوامبر 2002 به عنوان نخستین حزب پیروز ترکیه بیشترین کرسی های پارلمان را از آن خود کرد.

اما طیب اردوغان به دلیل حکم منع 5 ساله از هرگونه فعالیت سیاسی نتوانست در انتخابات شرکت کند و به رغم پیروزی حزب تحت رهبری او در انتخابات، او عضوی از پارلمان تازه تاسیس ترکیه نبود و به همین خاطر یار هم حزبی او “عبدالله گل” دولت پنجاه و هشتم ترکیه را تشکیل داد و بر منصب نخست وزیری دولت جدید اسلامگرا نشست.

یاران اردوغان در پارلمان اما بیکار ننشستند و دولت اسلامگرای جدید به ریاست عبدالله گل لایحه‌ای را برای لغو ممنوعیت سیاسی اردوغان به پارلمان ارائه کرد، اما “احمد نجدت سزر” رییس‌جمهوری وقت ترکیه (از جناح لاییک ترکیه) این قانون را وتو کرد.

اما با پافشاری پارلمان ترکیه روی تصویب این لایحه و ارسال مجدد آن به کاخ ریاست جمهوری برای امضای ریاست جمهوری، سرز دیگر به لحاظ قانونی یارای مقاومت در برابر آن را نداشت و مجبور به امضای آن شد و بدین ترتیب حکم ممنوعیت فعالیت سیاسی اردوغان لغو شد.

پس از برکناری “فاضل آکگوندوز” که در انتخابات نوامبر 2002  از منطقه “سیرت” وارد پارلمان شده بود، تصمیم گرفته شد که انتخابات در سیرت تجدید شود.

در این انتخابات، اردوغان به عنوان نامزد حزب عدالت و توسعه با رای اول انتخاب شده و وارد پارلمان ترکیه شد.

پس از آن، عبدالله گل از منصب ریاست کابینه پنجاه و هشتم استعفا کرده و اردوغان به عنوان دبیر کل حزب عدالت و توسعه ریاست دولت پنجاه و نهم را برعهده گرفت و رسما به عنوان نخست وزیر دولت پنجاه و نهم ترکیه برگزیده شد.

در 22 ژوئیه 2007، در انتخابات بیست و سومین دوره مجلس، حزب عدالت و توسعه بار دیگر با کسب 46.6 درصد کل آرا دوباره به حزب حاکم تبدیل شد و اردوغان برای دومین بار بر صندلی نخست وزیری نشست.

در انتخابات 12 ژوئن 2011 نیز حزب عدالت و توسعه بار دیگر با کسب 49.8 درصد آرا پیروز شد و اردوغان در منصب نخست وزیری خود ابقا شد.

اعتراضات به تخریب پارک “گزی” استانبول

پس از نزدیک به یک دهه از نخست وزیری اردوغان، نخستین جرقه مخالفت علنی و اعتراض به اردوغان در وقایع مربوط به اعتراضات به تخریب پارک گزی در حاشیه میدان “تقسیم” استانبول در تاریخ ژوئن سال 2013 روی داد.

پروژه های عمرانی جدید شهر استانبول و نخریب یک پارک کوچک به بهانه انجام یک پروژه عمرانی در میدان تقسیم استانبول بهانه ای به دست مخالفان سیاسی اردوغان داد تا دو هفته اعتراضات گسترده در این میدان علیه حکومت اردوغان ترتیب دهند.

اعتراضات دو هفته ای در میدان تقسیم استانبول در ژوئن 2013 / عکس آرشیوی/ خبرگزاری آناتولی

این اعتراضات در نهایت با 8 کشته و دهها زخمی و صدها دستگیری پایان یافت اما در دسامبر همین سال (2013) افشای اسنادی از فساد اقتصادی چند تن از وزرای ارشد کابینه اردوغان انگ  فساد اقتصادی را نیز به پیشانی حکومت اردوغان چسباند.

با این حال و با وجودی که احزاب مخالف اردوغان از این اهرم ها علیه اردوغان و حزب حاکم عدالت و توسعه به طور گسترده استفاده کردند اما حمایت بیش از نیمی از جامعه ترکیه به ویژه در استان های سنتی فلات مرکزی آناتولی ترکیه از او، همچنان پابرجا ماند و در انتخابات بعدی نیز حزب عدالت و توسعه همچنان به پیشتازی در کسب نتایج ادامه داد.

کودتای نافرجام و تغییر نظام سیاسی ترکیه

ترکیه آتاترک سرزمین  کودتاها بوده و این کشور در تاریخ 100 ساله تاسیس جمهوری چند بار با کودتاهای ارتش مواجه شده که آخرین آن در سال 1980 روی داد و یک بار نیز حکومت 2 ساله “نجم الدین اردوغان” با “کودتای سفید” ارتش در فوریه 1997 مجبور به کناره گیری از قدرت شد.

اما کودتای نافرجام 15 ژوئیه 2016 از نوع دیگری بود. اگر سلسله جنبان کودتاهای قبلی غالبا ارتش ترکیه و برای حفظ نظام لاییک ترکیه اما در کودتای 15 ژوئیه 2016  طبق روایت رسمی دولت ترکیه، این یک بخش از بدنه حامیان اردوغان بودند که علیه او شوریدند.

دولت ترکیه این کودتا را منتسب به جماعت “گولن” می داند که به رهبری “فتح الله گولن” (روحانی موتلف سابق اردوغان مقیم آمریکا) و با کادرهای حامیان او در ارتش و دولت ترکیه علیه اردوغان صورت گرفت اما در نهایت ناکام ماند و با نزدیک به 300 کشته به اهداف خود نرسید.

پس از این کودتا سیر تصفیه نهادها و ارگان های دولتی ترکیه از وجود طرفداران گولن آغاز شد و بیش از 100 هزار نفر دستگیر و تسویه شدند.
پاکسازی نهادهای دولتی ترکیه از وجود حامیان فرقه گولن از آن زمان تاکنون نیز ادامه دارد.

علاوه بر آن پس از وقایع اعتراضات به تخریب پارک گزی در سال 2013 کم کم آثار ریزش در حزب عدالت و توسعه و یاران و همراهان سابق اردوغان آغاز و پس از کودتا و مطرح شدن تغییر نظام پارلمانی به ریاستی، تشدید شد.

احمد داوود اوغلو (وزیر خارجه سابق کابینه اردوغان)، عبدالله گل (رییس جمهوری سابق ترکیه) و علی باباجان (وزیر کشور ترکیه) و نام هایی چند دیگر از بزرگان سابق حزب عدالت و توسعه همه و همه طی سال های گذشته از بدنه حزب جدا شده و برخی از آنها مانند داوود اوغلو و باباجان به مخالفان سرسخت اردوغان تبدیل شده و به ائتلاف مخالفان حکومت اردوغان به رهبری حزب “جمهوریخواه خلق” (CHP) پیوسته اند.

هر چند اردوغان در تحقیر این دسته از مخالفانش بارها با سرودن شعری از فردوسی بزرگ شاعر نامدار ایرانی، تاکید کرده که کار آنها جز نشستن دور یک میز و صحبت کردن و برخاستن بدون نتیجه نبوده: (نشستند و گفتند و برخاستند).

نظام تک نفره

کودتای نافرجام ترکیه بهانه ای شد تا اردوغان دست به تغییر ساختار نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی بزند.

او بدین منظور کمتر از یک سال پس از کودتای نافرجام در تاریخ 16 ژوئن 2017 یک همه پرسی برای تغییر قانون اساسی به منظور تاسیس یک نظام ریاستی و حذف پست نخست وزیری ترتیب داد.

با وجودی که مخالفان سیاسی اردوغان همگی با این تغییر و همه پرسی مخالف بودند اما اردوغان در نهایت با تکیه بر اندکی بیش از 50 درصد از جامعه ترکیه توانست رای ” آری ” مردمی بگیرد و این همه پرسی با رای مثبت 51.5 درصد از شرکت کنندگان در همه پرسی به تایید رسید و از ژوئیه سال 2018 اردوغان پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری نخستین کابینه ریاستی خود را با توجه به تغییر ساختار صورت گرفته تشکیل داد.

“کاخ سفید” تازه ساز در شهر آنکارا ترکیه به عنوان کاخ ریاست جمهوری از نظر مخالفان اردوغان به عنوان نمادی از حکومت تک نقره و اسرافگر اردوغان تعبیر و تفسیر می شود.

دوره ریاست جمهوری ترکیه بر اساس قانون اساسی جدید 5 ساله است و بر همین اساس اردوغان برای یک دوره دیگر در انتخابات سراسری می 2023 به عنوان یکی از 4 نامزد اصلی رقابت انتخابات ریاست جمهوری توانست در مرحله اول بالاترین آرا و در مرحله دوم نیز با کسب 52 درصد آرا به عنوان رییس جمهوری ترکیه تا سال 2028 باقی ماندن در کاخ ریاست جمهوری را تضمین کند.

مخالفان سیاسی اردوغان نظام سیاسی ریاستی را به عنوان حکومت “تک نفره” مورد انتقاد شدید قرار داده و در انتخابات اخیر نیز وعده اصلاح دوباره قانون اساسی در صورت پیروزی را می دادند.

مخالفان می گویند اردوغان با الغای نظام پارلمانی در صدد بسط و توسعه قدرت خود است و نظام ریاستی او حاصلی جز استبداد، خودرایی و فساد برای ترکیه نداشته است و در قالب نظام پارلمانی و متکثر بهتر می توان از دموکراسی و حکومت قانون پاسداری کرد.

با این حال محبوبیت اردوغان در بین قشر حامیانش همچنان تضمین گر درخشیدن ستاره اقبال او در نظام سیاسی ترکیه است.

بدون تردید او تاثیرگذارترین رهبر سیاسی ترکیه پس از آتاترک است و حتی برخی از حامیان اردوغان که دل خوشی از ارزش های لاییسیته برجای مانده از بنیانگذار جمهوری ترکیه ندارند، او را بزرگ ترین رهبر ترکیه در عصر حاضر و در حدو اندازه های سلاطین بزرگ عثمانی همچون “سلطان سلیمان قانونی” و یا “سلطان محمد فاتح” (فاتح قسطنطنیه) می دانند.