تاریخچه اتوبوسهای بنز در ایران
چشمانتان را ببندید و به سالهای نه چندان دور جادههای ایران سفر کنید؛ روزهایی که سفر با اتوبوس معنایی متفاوت از امروز داشت.
چشمانتان را ببندید و به سالهای نه چندان دور جادههای ایران سفر کنید؛ روزهایی که سفر با اتوبوس معنایی متفاوت از امروز داشت. صدای غرش خاص و قدرتمند موتور، بدنههای رنگارنگ با طرحهای گل و مرغ و صندلیهایی که شاهد هزاران داستان از مسافران خسته و مشتاق بودند.
برای ما ایرانیها، نشان ستاره سه پر مرسدس بنز تنها نمادی از یک خودروساز آلمانی نیست، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از خاطرات جمعی و تاریخ حملونقل کشورمان است. این برند با مدلهای افسانهای خود، چنان در تار و پود جادههای این سرزمین تنیده شده که تصور تاریخچه ترابری ایران بدون نام بنز، عملا غیر ممکن به نظر میرسد.
اما این ستاره نقرهای چگونه راه خود را به جادههای پر پیچ و خم ایران باز کرد و چگونه توانست برای دههها حاکم بلامنازع ناوگان مسافری کشور باقی بماند؟ در این مقاله از پایه یک قصد داریم ماشین زمان را روشن کنیم و به بررسی تاریخچه جذاب ورود و تولید اتوبوسهای بنز در ایران بپردازیم.
آغاز یک همکاری تاریخی؛ آغاز کار کارخانجات خاور و ایران ناسیونال
داستان حضور رسمی بنز در ایران به اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ شمسی باز میگردد، زمانی که نیاز کشور به نوسازی ناوگان حملونقل باری و مسافری به شدت احساس میشد. تا پیش از آن، خودروهای سنگین به صورت پراکنده وارد میشدند، اما تاسیس گروه صنعتی خاور نقطه عطفی در این صنعت بود.
هدف اصلی این کارخانه، مونتاژ و تولید محصولات خانواده مرسدس بنز بود که به دلیل دوام بالا و سادگی تعمیرات، گزینهای مناسب برای جادههای ناهموار و شرایط آبوهوایی متنوع ایران به شمار میرفتند. کارخانجات خاور در ابتدا تمرکز خود را بر روی تولید انواع کامیون و کامیونت گذاشت که بعدها به خاور معروف شدند و هنوز هم در جادهها دیده میشوند.
موفقیت چشمگیر این محصولات باری، زمینه را برای ورود قدرتمندتر به حوزه مسافری فراهم کرد. همزمان با فعالیت خاور، شرکت ایران ناسیونال (ایران خودرو فعلی) نیز وارد میدان شد تا با همکاری دایملر بنز آلمان، فصل جدیدی از مونتاژ اتوبوس را رقم بزند. این همکاریها باعث شد تا دانش فنی ساخت اتاق و شاسیسازی به مرور وارد کشور شود و ایران به یکی از قطبهای مونتاژ بنز در خاورمیانه تبدیل گردد.
بنز O302؛ پادشاه بیرقیب جادههای ایران
اگر بخواهیم تنها یک خودرو را به عنوان نماد حملونقل مسافری ایران در نیم قرن اخیر انتخاب کنیم، بدون شک آن خودرو مرسدس بنز O302 است. تولید این مدل در ایران توسط کارخانجات ایران ناسیونال (ایران خودرو) آغاز شد و به سرعت با نام ایرانپیما در میان مردم شهرت یافت.
طراحی این اتوبوس در زمان خود انقلابی محسوب میشد؛ بدنهای مکعبی اما با خطوطی نرم، پنجرههای بزرگ که دید وسیعی به مسافران میداد و فضایی که نسبت به مدلهای قدیمیتر، راحتی بیشتری را فراهم میکرد. بنز ۳۰۲ خیلی زود به انتخاب اول تعاونیهای مسافربری تبدیل شد و رانندگان قدیمی آن را به خاطر هندلینگ عالی و تعادل بینظیرش در گردنهها ستایش میکردند.
قلب تپنده این اسطوره، موتورهای دیزلی سری OM بودند که به جان سختی و دوام بالا شهرت داشتند. مشهورترین پیشرانه نصب شده روی این اتاق، موتور OM355 بود؛ همان موتوری که بعدها با کمی تغییرات روی انواع کامیون و کشندههای بنز نیز دیده شد و به دلیل قدرت بالا در سربالاییها، محبوبیت فراوانی پیدا کرد.
سادگی تعمیرات این موتورها باعث میشد تا در دورافتادهترین نقاط ایران هم اگر مشکلی پیش میآمد، راننده یا مکانیکهای محلی بتوانند دوباره آن را به جاده برگردانند. این ویژگی حیاتی باعث شد ۳۰۲ در دوران جنگ تحمیلی نیز نقش آمبولانس و خودروی تدارکاتی را به خوبی ایفا کند.
نکته جالب درباره فرهنگ بنز ۳۰۲ در ایران، شخصیسازیهای بینظیر آن توسط رانندگان بود. از نصب بوقهای ۱۰-۱۱ و تزئینات داخلی مخمل گرفته تا نقاشیهای مینیاتوری روی بدنه، هر اتوبوس هویت خاص خودش را داشت.
مدلهای مختلفی از این خودرو شامل مدلهای شهری، بین شهری، دولوکس و سوپرلوکس تولید شد. حتی پس از توقف تولید در آلمان، خط تولید ایران همچنان فعال بود و نسخههای ایرانیزه شده با سقفهای بلندتر و کولرهای سقفی به بازار میآمدند که نشان از تقاضای بیپایان بازار برای این پادشاه جادهها داشت.
مینیبوس بنز (O309)؛ قهرمان کوچک حملونقل محلی
همزمان با یکهتازی اتوبوسهای ۳۰۲ در جادههای بینشهری، برادر کوچکتر آنها یعنی مینیبوس بنز O309 که در ایران بیشتر با نام مینیبوس خاور شناخته میشود، مسئولیت جابهجایی مسافران در مسیرهای کوتاهتر و روستایی را بر عهده گرفت. این خودرو که اغلب با رنگهای کرم، سبز، قرمز یا آبی آسمانی در ذهن ما نقش بسته است، از لحاظ فنی اشتراکات بسیاری با کامیونتهای سری ۶۰۸ و ۸۰۸ بنز داشت. همین اشتراک قطعات فنی با کامیونتهای باری، باعث ارزانی و فراوانی لوازم یدکی آن شده بود که برای رانندگان یک مزیت اقتصادی بزرگ محسوب میشد.
مینیبوسهای بنز با آن صدای موتور خاص و تکانهای همیشگی، بار اصلی سرویس مدارس، ادارات و حملونقل روستاییان را برای دههها به دوش کشیدند. شاسی محکم این خودرو به آن اجازه میداد تا بارهایی فراتر از ظرفیت استاندارد را حمل کند و در جادههای خاکی و صعبالعبور که حتی برخی خودروهای شاسیبلند امروزی توان عبور ندارند، به راحتی تردد کند.
اگرچه امکانات رفاهی آن در مقایسه با استانداردهای امروز تقریبا صفر بود، اما نقش آن در توسعه ارتباطات بینشهری و روستایی ایران غیر قابل انکار است و هنوز هم در برخی مناطق به عنوان تنها وسیله نقلیه قابل اعتماد مورد استفاده قرار میگیرد.
دوران نوسازی؛ ورود سری O457 و تغییر چهره جادهها
با گذشت زمان و ورود به دهه ۷۰ شمسی، چهره پیر و خسته ناوگان حملونقل ایران نیاز به یک جراحی اساسی داشت. اتوبوسهای ۳۰۲ با تمام شایستگیهایشان، دیگر از استانداردهای روز جهان فاصله گرفته بودند و مسافران خواستار آسایش بیشتر و سر و صدای کمتر بودند.
در این مقطع حساس، شرکت ایران خودرو دیزل بار دیگر دست به کار شد و با تولید و عرضه مدل مرسدس بنز O457، شوک مثبتی به شریانهای ارتباطی کشور وارد کرد. این اتوبوسها که در ابتدا با ظاهری مدرن و بدنهای مکعبیتر وارد شدند، نوید بخش عصر جدیدی در سفرهای جادهای بودند.
بزرگترین تفاوت سری O457 با نسلهای قبل، تغییر سیستم تعلیق از فنرهای تخت (شمش) به سیستم تعلیق بادی (بالنی) بود. این تغییر تکنولوژیک باعث شد تا تکانهای خشک و کوبندهای که در اتوبوسهای قدیمی حس میشد، جای خود را به حرکتی نرم و گهوارهای بدهد.
علاوه بر این، انتقال موتور به انتهای اتوبوس و بهبود عایقبندی، صدای داخل کابین را به شدت کاهش داد. حالا مسافران میتوانستند در سکوت نسبی و خنکای مطبوع کولرهای قدرتمند این اتوبوسها، مسیرهای طولانی کویری یا کوهستانی را بدون خستگی مفرط طی کنند.
قلب تپنده این نسل، موتور OM457 بود که استانداردهای آلایندگی بالاتری داشت و قدرتی معادل ۳۵۴ اسب بخار تولید میکرد. گیربکسهای جدید و سیستم ترمز مجهز به ABS و ریتاردر (ترمز کمکی)، ایمنی این غولهای آهنی را به طرز چشمگیری افزایش داده بود. رانندگانی که سالها با دنده و فرمان سنگین مدلهای قدیمی کار کرده بودند، حالا پشت فرمانی مینشستند که از نظر ارگونومی و راحتی دستکمی از خودروهای سواری نداشت و تسلط بسیار خوبی را بر جاده فراهم میکرد.
نسلهای پیشرفته؛ از SC457 تا C457 و O500
موفقیت مدلهای اولیه ۴۵۷ باعث شد تا ایران خودرو دیزل به سمت تولید نسخههای لوکستر و بهروزتر حرکت کند. مدل SC457 با سقف بلندتر، شیشههای دودی چسبی و طراحی آیرودینامیکتر، چهرهای تهاجمی و جذاب به خود گرفت.
این مدلها که اغلب به عنوان اتوبوسهای VIP یا ویژه در ترمینالها فعالیت میکردند، استانداردهای رفاهی را یک پله بالاتر بردند. صندلیهای راحتتر، فضای پای بیشتر و سیستمهای صوتی و تصویری پیشرفته، سفر با اتوبوس را از یک اجبار به یک انتخاب مقرونبهصرفه و راحت تبدیل کرد.
در ادامه روند توسعه، شاسیهای سری O500 RS وارد خط تولید شدند که اوج تکنولوژی مرسدس بنز در ایران محسوب میشدند. این شاسیها با بهرهگیری از سیستمهای الکترونیکی مدیریت موتور و گیربکس هوشمند، مصرف سوخت را بهینه کرده و استهلاک را کاهش دادند.
قدرت موتور در این مدلها به قدری بالا بود که میتوانستند در سربالاییها با سنگینترین خودروهای باری رقابت کنند؛ درست مانند یک کشنده یا تریلی قدرتمند که سینه کش جاده را میشکافد و پیش میرود، این اتوبوسها نیز با صلابت مسیر را طی میکردند.
یکی دیگر از ویژگیهای بارز این نسل، تنوع کاربری آنها بود. پلتفرم ۴۵۷ و ۵۰۰ نه تنها در جادههای بینشهری، بلکه در نسخه C457 برای حملونقل درون شهری نیز به کار گرفته شد. اتوبوسهای شهری بنز با حذف پلهها و کفیسازی مناسب، سوار و پیاده شدن مسافران را تسهیل کردند.
این انعطافپذیری در طراحی شاسی و اتاق، نشاندهنده مهندسی دقیق آلمانی بود که توانست همزمان نیازهای ترافیک شهری و سرعتهای جادهای را با یک پلتفرم واحد (با تغییرات فنی لازم) پوشش دهد.
اتوبوسهای شهری و مدلهای مدرن؛ تولد آتروس و مگاترانس
در سالهای اخیر، تمرکز صنعت اتوبوسسازی ایران بیشتر بر روی حملونقل درون شهری و کاهش آلودگی هوا معطوف شده است. ایران خودرو دیزل با تکیه بر دههها تجربه مونتاژ محصولات بنز، اقدام به طراحی و تولید اتوبوسهای پیشرفتهای مانند آتروس (C1230) کرد.
این اتوبوس که میتوان آن را فرزند خلف مهندسی آلمانی و همت ایرانی دانست، با بهرهگیری از موتور قدرتمند OM457 و استاندارد آلایندگی یورو ۴ (قابل ارتقا به یورو ۵)، گامی بلند در جهت مدرنسازی ناوگان شهری برداشت. استفاده از گیربکسهای اتوماتیک پیشرفته (معمولاً برند ZF یا Voith) رانندگی در ترافیک سنگین شهر را برای رانندگان بسیار آسانتر کرده است.
آتروس و مدلهای مشابهی مثل مگاترانس، از لحاظ طراحی داخلی نیز تحول بزرگی را تجربه کردند. سیستمهای تهویه مطبوع قدرتمند، کج شدن بدنه به سمت پیادهرو (سیستم Kneeling) برای سوار شدن راحتتر سالمندان و معلولین، و مانیتورینگ دیجیتال وضعیت موتور، از جمله امکاناتی هستند که این نسل را از اجداد خود متمایز میکنند.
اگرچه شاید در نگاه اول، تنوع برندهای چینی در بازار زیاد شده باشد، اما اتوبوسهای با اصالت بنز همچنان به دلیل شاسیهای مستحکم و عمر عملیاتی بالا، گزینه مورد اعتماد شهرداریهای کلان شهرهای ایران باقی ماندهاند.
ستارهای بیغروب در آسمان حمل و نقل ایران
داستان اتوبوسهای بنز در ایران، تنها حکایت آهن و موتور و چرخ نیست؛ روایتی از توسعه، سفر و خاطره است. از روزهایی که رانندگان قدیمی با عشق و وسواس، اتوبوسهای ۳۰۲ خود را مثل خانه دومشان تزئین میکردند، تا امروز که تکنولوژیهای دیجیتال هدایت غولهای آهنی را در دست گرفتهاند، ستاره سه پر مرسدس بنز همواره در جادههای این سرزمین درخشیده است.
این برند توانست با ارائه محصولاتی که دقیقا متناسب با جغرافیا و فرهنگ رانندگی ایرانی بود، اعتمادی را بنا کند که کمتر خودروسازی در جهان موفق به کسب آن شده است. درست است که امروزه انواع و اقسام برندهای جدید وارد بازار شدهاند و تکنولوژی با سرعتی باورنکردنی در حال پیشرفت است، اما جایگاه بنز در تاریخ حملونقل ایران دست نیافتنی است.
چه آن زمان که کامیونهای نارنجی رنگ خاور بار نوسازی کشور را به دوش میکشیدند و چه زمانی که اتوبوسهای ۴۵۷ مسافران را با آسایشی مدرن جابهجا میکردند، بنز همواره یک همراه مطمئن بود. این میراث ماندگار نشان میدهد که کیفیت و اصالت، زبان مشترکی است که در هر دورهای خریدار دارد و هیچگاه از مد نمیافتد.
آیا شما هم خاطرهای از سفر با اتوبوسهای بنز قدیمی دارید؟ صدای خاص موتور ۳۰۲ یا تکانهای مینیبوسهای بنز شما را یاد چه دورانی میاندازد؟ یا شاید تجربه رانندگی با مدلهای مدرن مثل آتروس را داشته باشید. دیدگاهها و تجربیات ارزشمند خود را در بخش نظرات با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید؛ مشتاق شنیدن داستانهای جادهای شما هستیم.
منبع:پایه یک
