چرا قلب در برابر تومورها مقاوم است؟

در میان سینه، اندامی آرام اما پیوسته می‌تپد که شاید کمتر از هر عضو دیگری از بیماری مهلک سرطان آسیب می‌بیند. این واقعیت شگفت‌انگیز، دهه‌هاست ذهن پژوهشگران را به خود مشغول کرده: چرا سرطان که می‌تواند در پوست، ریه، مغز، حتی خون رخنه کند، در قلب کمتر دیده می‌شود؟ پاسخ به این پرسش، دریچه‌ای است به فهم بهتر خودِ سرطان و سازوکار پنهان بدن ما.

سرطان چگونه آغاز می‌شود؟
به گزارش یک پزشک، همه چیز از تقسیم سلول‌ها شروع می‌شود. سلول‌ها برای رشد، جایگزینی سلول‌های پیر، یا ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده تکثیر می‌شوند. به این فرایند «تقسیم سلولی» (Cell Division) می‌گویند. هر نوع سلول در بدن با سرعت خاصی تقسیم می‌شود که این سرعت، بسته به وظایف آن سلول و سن فرد، متفاوت است.

برای نمونه، سلول‌های جنین انسان در مراحل ابتدایی رشد، با سرعتی حیرت‌انگیز تقسیم می‌شوند: چهار بار در سه روز. در مقابل، سلول‌های پوست، مو و ناخن به‌صورت مداوم در حال نوسازی هستند. حتی استخوان‌ها هم در یک دهه کاملاً بازسازی می‌شوند.

اما این فرایند، به‌طور کامل تحت کنترل نیست. اگر در مراحل تقسیم سلولی، خطاهایی در کپی‌برداری از DNA رخ دهد، ممکن است جهش‌هایی ایجاد شود که آغازگر بیماری باشد. عوامل جهش‌زا مانند مواد شیمیایی خطرناک، اشعه فرابنفش یا پرتوهای یون‌ساز، این احتمال را افزایش می‌دهند. حتی در نبود عوامل بیرونی، گاهی این جهش‌ها به‌صورت تصادفی رخ می‌دهند. اگر این جهش‌ها بر ژن‌هایی اثر بگذارند که وظیفهٔ کنترل تقسیم را دارند، سلول ممکن است به‌طور لجام‌گسیخته تکثیر شود؛ آغاز سرطان.

چرا سلول‌های قلبی از سرطان مصون مانده‌اند؟
درست است که قلب، اولین اندامی است که در جنین شکل می‌گیرد و کارش را شروع می‌کند، اما پس از تولد، دیگر چندان میلی به تقسیم ندارد. به‌طور متوسط، کمتر از نیمی از سلول‌های قلبی در طول عمر یک انسان جایگزین می‌شوند. این یعنی بسیاری از سلول‌هایی که هنگام تولد همراه ما بوده‌اند، تا پایان عمر در حال تپیدن باقی می‌مانند.

این نرخ بسیار پایینِ تقسیم سلولی، یکی از مهم‌ترین دلایل مصونیت قلب در برابر سرطان است. هرچه سلولی کمتر تقسیم شود، احتمال وقوع خطاهای ژنتیکی در آن هم کمتر خواهد بود. این، یک نوع دفاع طبیعی و بی‌صداست؛ دفاعی که سلول‌های قلبی به‌خوبی از آن بهره‌مند شده‌اند.

علاوه بر این، قلب در مکان نسبتاً امنی قرار دارد. درون قفسهٔ سینه و دور از تماس مستقیم با اشعهٔ ماوراءبنفش خورشید یا دود و سموم هوای استنشاق‌شده. این محافظت مکانیکی، احتمال آسیب‌دیدگی DNA را در قلب، نسبت به اندام‌هایی مثل پوست یا ریه، به‌طور محسوسی کاهش می‌دهد.

اما چرا گاهی سرطان قلب هم دیده می‌شود؟
با وجود همهٔ ویژگی‌های محافظتی قلب، سرطان همچنان می‌تواند به آن نفوذ کند، هرچند بسیار نادر. در بسیاری از موارد، این نوع از سرطان‌ها، منشأ اولیه‌شان در خود قلب نیست، بلکه از اندام‌های دیگر به آن سرایت کرده‌اند؛ پدیده‌ای که به آن «متاستاز» (Metastasis) می‌گویند.

برای نمونه، برخی از سرطان‌های پوست یا ریه، می‌توانند در مراحل پیشرفته، به قلب برسند. اگرچه چنین رویدادی نادر است، اما وقتی اتفاق می‌افتد، غالباً با شدت و پیشرفت سریعی همراه است. مطالعاتی روی بیش از ۱۰۰ هزار پروندهٔ سرطان قلب در ایالات متحده نشان داده که بیماران، در صورت دریافت جراحی و شیمی‌درمانی، طول عمر بیشتری داشته‌اند.

به‌طور کلی، سرطان قلب وقتی رخ می‌دهد، معمولاً دشوارتر درمان می‌شود و به مداخله‌های چندرشته‌ای نیاز دارد؛ از جمله درمان‌های تسکینی (Palliative Care) و طب تلفیقی (Integrative Medicine) که به ابعاد جسمی، روانی و حتی معنوی بیمار توجه دارند.

قلب؛ رازهایی فراتر از سکوتش
وقتی به پدیدهٔ مقاومت قلب در برابر سرطان نگاه می‌کنیم، نباید آن را با نوعی مصونیت مطلق اشتباه بگیریم. در واقع، قلب در برابر اغلب انواع شایع سرطان‌ مقاوم است، اما همچنان می‌تواند میزبان برخی تومورها باشد. این تومورها، هرچند نادر و معمولاً خوش‌خیم هستند، ولی گاه با عوارض خطرناک همراه می‌شوند.

یکی از شناخته‌شده‌ترین نمونه‌ها، تومور «میکسوم» (Myxoma) است؛ ضایعه‌ای با منشأ بافت همبند که در بیشتر موارد در دهلیز چپ قلب پدید می‌آید. میکسوم‌ها غالباً خوش‌خیم هستند، اما اگر در زمان مناسب تشخیص داده نشوند، می‌توانند با ایجاد انسداد جریان خون، به بروز علائمی شبیه به سکته مغزی یا سنکوپ منجر شوند. بنابراین، وجود تومور در قلب، هرچند اغلب سرطانی (بدخیم) نیست، می‌تواند تهدیدی جدی برای زندگی باشد.

تومورهای دیگر نادر قلبی عبارت‌اند از:

لیومیوسارکوم (Leiomyosarcoma): نوعی تومور بدخیم عضلانی.

فیبروما (Fibroma): که معمولاً در کودکان دیده می‌شود.

رابدومیوسارکوم (Rhabdomyosarcoma): یکی از معدود تومورهای اولیهٔ قلب با منشأ سلول‌های عضله‌ای.

آنژیوسارکوم (Angiosarcoma): از معدود سرطان‌های بدخیم اولیهٔ قلب، که معمولاً در سمت راست قلب رخ می‌دهد و بسیار تهاجمی است.

این تومورها، اگرچه نادرند، اما وجودشان تأیید می‌کند که قلب نه‌تنها کاملاً مصون نیست، بلکه در برخی موارد به میدان نبردی جدی برای بقا تبدیل می‌شود. نکتهٔ کلیدی این است که بیشتر تومورهای قلبی، اولیه نیستند و در صورت بروز، اغلب خوش‌خیم‌اند یا از سایر اندام‌ها به قلب سرایت کرده‌اند.

از سلول‌های مقاوم تا چشم‌انداز درمانی آینده
درک این مسئله که چرا سلول‌های قلبی به‌ندرت دچار سرطان می‌شوند، فقط برای پیشگیری اهمیت ندارد، بلکه می‌تواند سرنخ‌هایی برای بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده به دست دهد. یکی از چالش‌های بزرگ پزشکی، ناتوانی قلب در ترمیم خود پس از آسیب‌هایی چون سکته قلبی است. سلول‌های قلبی آن‌چنان کند و محدود تقسیم می‌شوند که پس از آسیب، عملاً جایگزینی مؤثری صورت نمی‌گیرد.

اما همین ویژگی، یعنی نداشتن تقسیم بی‌رویه، دانشمندان را به فکر انداخته: اگر بتوانیم این سلول‌ها را با فناوری‌های نوین مانند برنامه‌ریزی مجدد سلولی (Cellular Reprogramming) تحریک به بازسازی کنیم، شاید راهی برای درمان بیماری‌های مزمن قلبی نیز گشوده شود.

در این زمینه، پژوهشگران موفق شده‌اند با تبدیل سلول‌های خونی یا پوستی به سلول‌های شبه‌قلبی، مدل‌های جدیدی برای مطالعهٔ بیماری قلبی ایجاد کنند. این مدل‌ها، نه‌تنها امکان آزمودن درمان‌های بالقوه را فراهم کرده‌اند، بلکه چشم‌اندازی برای احیای سلول‌های قلبی بدون پیوند کامل قلب ترسیم کرده‌اند.

در برخی مطالعات نیز مشاهده شده که در نارسایی قلبی، نرخ تقسیم سلولی اندکی افزایش می‌یابد، اما این افزایش، هنوز ناکافی و نامتعادل است. به‌عبارت دیگر، قلبِ در حال فروپاشی، می‌کوشد خود را ترمیم کند، اما ابزار کافی برای بازسازی ندارد.

در یک نگاه کلی
قلب انسان به‌دلیل نرخ بسیار پایین تقسیم سلولی در دوران بزرگسالی، به‌طور طبیعی از بسیاری از تهدیدهای سرطانی در امان می‌ماند. این ویژگی، در کنار موقعیت محافظت‌شدهٔ قلب در قفسهٔ سینه، احتمال جهش‌های ژنتیکی و آسیب‌های محیطی را کاهش می‌دهد. بااین‌حال، نباید قلب را کاملاً مصون پنداشت، چراکه تومورهای نادری مانند میکسوم یا آنژیوسارکوم گاه در این اندام حیاتی رخ می‌دهند. درک این سازوکارهای زیستی، نه‌تنها به شناخت بهتر از بیماری سرطان منجر می‌شود، بلکه راه را برای درمان‌های نوآورانه در حوزهٔ بازسازی قلب هموار می‌کند.

 پرسش‌های رایج (FAQ)
چرا سرطان در قلب بسیار نادر است؟
زیرا سلول‌های قلبی پس از تولد به‌ندرت تقسیم می‌شوند و کمتر در معرض عوامل محیطی سرطان‌زا قرار دارند.

آیا ممکن است سرطان از اندام‌های دیگر به قلب سرایت کند؟
بله، در موارد نادر، سرطان‌های پیشرفته مانند سرطان ریه یا پوست ممکن است به قلب متاستاز دهند.

آیا میکسوم یک نوع سرطان قلبی است؟
میکسوم (Myxoma) توموری خوش‌خیم و نادر در قلب است که معمولاً سرطانی نیست، اما در صورت عدم درمان می‌تواند خطرناک باشد.

چه نوع تومورهای بدخیمی ممکن است در قلب ایجاد شوند؟
آنژیوسارکوم (Angiosarcoma) و رابدومیوسارکوم (Rhabdomyosarcoma) از معدود سرطان‌های اولیه قلب هستند که بسیار نادر و تهاجمی‌اند.

آیا امکان بازسازی سلول‌های قلبی وجود دارد؟
پژوهش‌های نوین با استفاده از برنامه‌ریزی سلولی، امیدهایی را برای بازسازی سلول‌های قلبی آسیب‌دیده ایجاد کرده‌اند، اما این حوزه هنوز در حال پیشرفت است.

آیا نرخ پایین تقسیم سلولی قلب، معایبی هم دارد؟
بله، این ویژگی باعث می‌شود توانایی قلب برای ترمیم آسیب‌ها، مثلاً پس از سکته قلبی، بسیار محدود باشد.