چرا بعضی ها همیشه گم می شوند، آیا جهت یابی ژنتیکی است؟
حس جهت‌یابی، مهارتی حیاتی است که تفاوت آن میان افراد نه‌تنها به ژنتیک، بلکه به محیط زندگی، سن، و حتی سبک آموزش در کودکی بستگی دارد.
حس جهت‌یابی، مهارتی حیاتی است که تفاوت آن میان افراد نه‌تنها به ژنتیک، بلکه به محیط زندگی، سن، و حتی سبک آموزش در کودکی بستگی دارد.
به گزارش فرارو، حتی با وجود برنامه‌های مسیریاب، بعضی از افراد باز هم مسیر را اشتباه می‌روند یا در مکان‌های آشنا گم می‌شوند. این پدیده‌ای آشناست، اما علم اکنون پاسخ‌هایی برای آن ارائه داده است. تحقیقات تازه نشان می‌دهد که توانایی مسیریابی در انسان‌ها نه‌تنها با عوامل ژنتیکی، بلکه تا حد زیادی به محیطی که فرد در آن رشد کرده نیز مرتبط است.
نقش تربیت و محیط در حس جهت‌یابی
بر اساس مطالعات مشترک دانشگاه کالج لندن (UCL) و دانشگاه شرق انگلستان (UEA)، افرادی که در مناطق روستایی یا حومه‌ای بزرگ شده‌اند، معمولاً در مهارت‌های جهت‌یابی عملکرد بهتری نسبت به افرادی که در شهرها رشد کرده‌اند دارند. دلیل این تفاوت را می‌توان در سادگی شبکه خیابانی شهرها و تنوع کمتر مسیرهای شهری نسبت به مناطق باز و پیچیده روستایی جستجو کرد.
پروفسور هوگو اسپیرز، متخصص علوم اعصاب شناختی در دانشگاه کالج لندن، توضیح می‌دهد مهارت جهت‌یابی فقط یک توانایی ساده نیست، بلکه ترکیبی از عوامل زیستی، فرهنگی، محیطی و حتی سبک زندگی است. وی می‌گوید: «ما الگوهایی از رفتار را پیدا می‌کنیم که ما را به اهدافمان می‌رسانند. این الگوها تکرار می‌شوند و در نهایت با نشانه‌ها و پاسخ‌های خاصی گره می‌خورند و به عادت تبدیل می‌شوند.»
آیا مردان جهت‌یابی بهتری دارند؟
یکی از باورهای رایج این است که مردان نسبت به زنان حس جهت‌یابی قوی‌تری دارند. اما داده‌های به‌دست‌آمده از پروژه بزرگ Sea Hero Quest، یک بازی موبایلی با هدف بررسی توانایی جهت‌یابی در سطح جهانی، این کلیشه را به چالش کشیده است. این پروژه که توسط دانشگاه‌های بریتانیا و شرکت بازی‌سازی Glitchers اجرا شد، داده‌های بیش از ۴.۳ میلیون کاربر از ۱۹۵ کشور را جمع‌آوری کرد. نتایج نشان داد که تفاوت جنسیتی در جهت‌یابی فقط در کشورهایی واضح است که نابرابری‌های آموزشی و اجتماعی میان زنان و مردان بیشتر است.
در کشورهای توسعه یافته، تفاوت قابل توجهی بین زنان و مردان وجود ندارد. به‌گفته‌ی اسپیرز، «احتمالاً این تفاوت‌ها بیشتر فرهنگی هستند تا زیستی.» همچنین، داده‌های این پروژه نشان می‌دهد که مردم کشورهای اسکاندیناوی بهترین جهت‌یابان دنیا هستند. دلیل آن را می‌توان در آموزش‌های فضای باز و بازی‌های بیرونی در مدارس این کشورها دانست که از دوران کودکی آموزش می‌دهند چگونه محیط اطراف را درک کرده و با آن تعامل داشته باشند.
بیش از یک نوع جهت‌یابی وجود دارد
پابلو فرناندز ولاسکو، محقق مرکز علوم حافظه و مکان در دانشگاه استیرلینگ، تاکید می‌کند که جهت‌یابی مهارتی یکپارچه نیست و در فرهنگ‌های مختلف به شیوه‌های متفاوتی بروز می‌یابد. به گفته‌ی او، «در برخی فرهنگ‌ها، افراد از نشانه‌های بصری استفاده می‌کنند؛ در حالی که در جاهای دیگر ممکن است جهت‌یابی با استفاده از صدا، بو یا حتی حس امواج انجام شود. مثلاً در جزایر مارشال، دریانوردان با احساس امواج مسیر خود را پیدا می‌کنند.»
سن، بزرگ‌ترین عامل کاهش توانایی جهت‌یابی
در تمام فرهنگ‌ها، یک عامل مهم و جهانی در کاهش حس جهت‌یابی وجود دارد: افزایش سن. داده‌های Sea Hero Quest نشان می‌دهد که با بالا رفتن سن، توانایی جهت‌یابی افراد کاهش می‌یابد. اسپیرز می‌گوید: «افت توانایی جهت‌یابی یکی از نخستین نشانه‌های زوال عقل است. بنابراین، تمرین این مهارت می‌تواند در پیشگیری یا تأخیر در شروع بیماری‌هایی مانند آلزایمر مؤثر باشد.» این یافته‌ها اکنون برای طراحی تست‌های تشخیصی اولیه آلزایمر و سنجش تأثیر درمان‌های جدید مورد استفاده قرار می‌گیرند.
طبیعت یا تربیت؟ ژنتیک یا آموزش؟
پرسش قدیمی «طبیعت در برابر تربیت» در مورد حس جهت‌یابی نیز مطرح می‌شود. اسپیرز معتقد است برخی افراد به‌صورت ذاتی از قدرت جهت‌یابی بیشتری برخوردارند. او توضیح می‌دهد: «مثل هر مهارت شناختی دیگری، احتمالاً ژنتیک نیز در این توانایی نقش دارد. کسانی که جهت‌یابی قوی دارند، احتمالاً مدارهای مغزی فعال‌تر و منسجم‌تری در این زمینه دارند. اما این مهارت قابل تقویت است. افراد می‌توانند با تمرین، برنامه‌ریزی دقیق و دقت در مسیرها، توانایی خود را افزایش دهند.»
تحقیقات روی رانندگان تاکسی نیز از این ادعا پشتیبانی می‌کند. مطالعات نشان داده که بخش پسین هیپوکامپ در مغز رانندگان تاکسی، که مسئول حافظه و هماهنگی فضایی است، نسبت به سایر افراد بزرگ‌تر است. مطالعه‌ای از دانشگاه هاروارد نیز نشان داد که رانندگان تاکسی که در طول روز به‌طور مداوم معماهای فضایی حل می‌کنند، کمتر در معرض مرگ بر اثر آلزایمر قرار دارند.
آیا فناوری جهت‌یابی را تضعیف کرده است؟
استفاده روزافزون از ابزارهایی مانند گوگل‌مپ باعث نگرانی برخی از متخصصان شده است. آیا این ابزارها ممکن است حس جهت‌یابی طبیعی انسان را تضعیف کنند؟ پروفسور آرنه اکستروم از دانشگاه آریزونا، که تحقیقاتش بر محیط‌های مجازی انجام شده، معتقد است می‌توان مهارت جهت‌یابی را به‌سرعت تقویت کرد. او می‌گوید: «اگر از گوگل‌مپ فقط برای دنبال کردن مسیر استفاده کنید، چیز زیادی از محیط نمی‌آموزید. اما اگر از آن برای درک مکان‌ها و مسیرها بهره ببرید، می‌تواند مفید باشد.»
اکستروم تاکید می‌کند که برای تقویت حس جهت‌یابی باید به نشانه‌های محیطی توجه بیشتری داشت. «نباید همیشه سرتان توی گوشی باشد. باید به خیابان‌ها، علامت‌ها و نحوه اتصال مسیرها دقت کنید. در دنیای امروز همه‌چیز سریع است و ما همزمان چند کار انجام می‌دهیم، به همین دلیل تمرکز نداریم.»
آموزش‌پذیری، کلید پیشرفت
توصیه‌ی قهرمانان رشته‌هایی مانند جهت‌یابی نیز مشابه همین نکته است: «رقبای ما اغلب گم می‌شوند، اما خیلی خوب متوجه می‌شوند و از اشتباهات خود یاد می‌گیرند. این بخشی از فرآیند یادگیری است. باید همچنان به کشف محیط ادامه دهید.» درک بهتر از اینکه چرا برخی افراد حس جهت‌یابی قوی‌تری دارند و دیگران در محیط‌های آشنا هم گم می‌شوند، نه‌تنها به بهبود مهارت‌های فردی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند در پیشگیری و تشخیص زودهنگام زوال عقل نیز نقش مهمی ایفا کند. حس جهت‌یابی ترکیبی از استعداد ذاتی، محیط تربیتی، تمرین، و میزان تعامل با فضای اطراف است. با تمرکز بیشتر بر محیط و تمرین آگاهانه، حتی کسانی که حس جهت‌یابی ضعیفی دارند نیز می‌توانند این مهارت حیاتی را بهبود ببخشند.
