سازمان همکاری شانگهای و نظام چندقطبی جهانی

عصرترکیه – اجلاس سازمان همکاری شانگهای در شهر تیانجین چین و رژه نظامی پس از آن، تصاویر قابل‌توجهی از منظر ژئوپولیتیک جهانی رقم زد. در این نشست، هماهنگی میان شی جین‌پینگ رئیس‌جمهور چین، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه و نارندرا مودی نخست‌وزیر هند جلب توجه کرد. حضور کیم جونگ اون رهبر کره شمالی در رژه نظامی نیز در غرب و آمریکا به‌عنوان پیامی آشکار تلقی شد.

چین و روسیه سال‌هاست سازمان همکاری شانگهای را در کنار بریکس(سازمان کشورهای درحال توسعه) یکی از ستون‌های اصلی نظم چندقطبی می‌دانند. هرچند در غرب این سازمان به‌دلیل ساختار نهادی محدود و موضع دوگانه هند مورد انتقاد است، اما اجلاس اخیر به نمایش بزرگی از همبستگی بدل شد.

هند طی ماه‌های اخیر با آمریکا دچار اختلاف شده است. واشنگتن ابتدا تعرفه واردات کالا از هند را ۲۵ درصد و سپس به ۵۰ درصد افزایش داد. در همین حال، دهلی‌نو خرید نفت از روسیه را ادامه داد. به همین دلیل، تصاویر اجلاس اخیر نشانه‌ای از چرخش هند به سمت شرق ارزیابی می‌شود. با این حال، اختلافات چین و هند همچنان پابرجاست؛ از جمله کسری ۹۹ میلیارد دلاری تجارت دوجانبه و تنش‌های ناشی از روابط چین با پاکستان.

شی جین‌پینگ با بیان اینکه «اژدها و فیل باید با هم برقصند»، بر همکاری تأکید داشت، اما موضع هند بیشتر بر «تعادل» متمرکز بود. پیام دهلی‌نو به واشنگتن روشن است: گزینه‌های راهبردی ما فقط آمریکا نیست و مسکو و پکن نیز روی میز هستند.

در محور مسکو-پکن، همکاری‌ها به‌ویژه در حوزه انرژی پررنگ شده است. توافق احداث خط لوله گاز «قدرت سیبری-۲» با ظرفیت ۵۰ میلیارد مترمکعب، نشانه تغییر پایدار مسیر روسیه از اروپا به آسیا محسوب می‌شود. پوتین نیز بر لزوم «احیای چندجانبه‌گرایی واقعی» و ایجاد نظام جدید امنیتی در اوراسیا تأکید کرد.

رژه نظامی چین که به مناسبت هشتادمین سالگرد جنگ جهانی دوم برگزار شد، به بزرگ‌ترین نمایش نظامی تاریخ این کشور بدل شد. رونمایی از موشک قاره‌پیمای DF-5C و سامانه لیزری پدافند هوایی پیام آشکاری به غرب داشت. مهم‌تر از همه، دیدار علنی شی، پوتین و کیم جونگ اون بود که به گفته ناظران، هشداری جدی برای واشنگتن تلقی شد و ترامپ نیز بلافاصله این سه رهبر را به «توطئه علیه آمریکا» متهم کرد.

چین و روسیه تلاش دارند سازمان همکاری شانگهای را از یک «مکانیسم گفت‌وگو» به ابزاری ژئوپولیتیک با مزایای ملموس برای اعضا تبدیل کنند. این روند با رویکردی همراه است که از یک سو بدیلی برای «نظم مبتنی بر قواعد غرب» می‌سازد و از سوی دیگر، هویت جدیدی برای شرق تعریف می‌کند.

راهبرد اصلی چین، همان‌گونه که مائو زمانی آن را «جنگ طولانی» نامید، بر رقابت فرسایشی و چندبعدی استوار است. این الگو اکنون با مفاهیمی مانند «ادغام نظامی-غیرنظامی» و «جنگ هوشمند» در حال تکامل است؛ مدلی که بر فناوری‌های خودکار، شبکه‌ای و سیستم‌های جنگی قرن ۲۱ تکیه دارد.

در سمت مقابل، ایالات متحده نیز بیکار ننشسته است. واشنگتن با گسترش نفوذ در خاورمیانه، حمایت بی‌قید و شرط از اسرائیل و آنچه در غزه انجام می دهد، حمله به توان هسته ای ایران به عنوان یکی ازمتحدان استراتژیک روسیه و چین و حضور نظامی گسترده در منطقه، همچنان سعی دارد دست بالا را حفظ کند.

از سوی دیگر، در بحران اوکراین نیز آمریکا با ائتلافی منسجم از اروپا، همزمان روسیه را تحت فشار شدید اقتصادی و سیاسی قرار داده و عملاً جبهه‌ای مقابل محور شرق شکل داده است، اتحادی که واکنش تهدید آمیز پوتین را برانگیخت و رسما هرآنچه در اوکراین است را به عنوان اهداف باالقوه تعریف کرد.براین اساس، رقابت ژئوپولیتیک نه فقط در آسیا و اوراسیا بلکه در خاورمیانه و اروپای شرقی نیز به صورت همزمان جریان دارد.

درمجموع چین در رقابت با آمریکا وارد دوره‌ای از رویارویی بلندمدت شده است. تقویت پیوندهای راهبردی با روسیه، اقدامات مشترک در قالب بریکس و سازمان همکاری شانگهای و نمایش نظامی اخیر پکن، همه بخشی از یک محاسبه دقیق برای نزدیک شدن به آمریکا در عرصه جهانی است. اینکه این روند به «جهانی چندقطبی» یا «جنگ سردی تازه» ختم خواهد شد، هنوز روشن نیست؛ اما واقعیت آن است که چین فاصله خود با آمریکا را با سرعت کاهش می‌دهد.