رم باستان چه بویی می‌داد؟

واقعیت این است که رم باستان، به‌ویژه در بخش‌های پرجمعیت، پر از بوهای زننده بود. در آن روزگار، بیشتر خانه‌ها سیستم زهکشی یا فاضلاب به شیوه امروزی نداشتند. مالکان خانه‌ها اغلب ترجیح می‌دادند دستشویی‌هایشان به فاضلاب متصل نباشد، شاید از ترس هجوم جوندگان یا بازگشت بوی بد. شبکه‌های فاضلاب رم بیش از آنکه برای انتقال فضولات استفاده شوند، کارکرد زهکشی آب باران و جلوگیری از آب‌گرفتگی خیابان‌ها را داشتند.

به گزارش یک پزشک، ما امروز در جهانی پر از محصولات معطر و سیستم‌های بهداشتی پیشرفته زندگی می‌کنیم و شاید به دشواری بتوانیم آن دنیای پر از بوهای گاه ناخوشایند را تصور کنیم. این مقاله به دنبال بازسازی بُعد بویایی زندگی روزمره در رم باستان است، با تکیه بر متون ادبی، آثار باستان‌شناسی و شواهد محیطی. همراه ما در این سفر بویایی به گذشته باشید.

بوی کوچه‌های رم: ترکیبی از زباله، حیوانات و زندگی شلوغ

واقعیت این است که رم باستان، به‌ویژه در بخش‌های پرجمعیت، پر از بوهای زننده بود. در آن روزگار، بیشتر خانه‌ها سیستم زهکشی یا فاضلاب به شیوه امروزی نداشتند. مالکان خانه‌ها اغلب ترجیح می‌دادند دستشویی‌هایشان به فاضلاب متصل نباشد، شاید از ترس هجوم جوندگان یا بازگشت بوی بد. شبکه‌های فاضلاب رم بیش از آنکه برای انتقال فضولات استفاده شوند، کارکرد زهکشی آب باران و جلوگیری از آب‌گرفتگی خیابان‌ها را داشتند.

مدفوع و ادرار، چه انسانی چه حیوانی، بخشی از چهره‌ی بویایی شهر بود. جالب است بدانید که فضولات انسانی از چاه‌ها و دستشویی‌های عمومی جمع‌آوری می‌شد تا در کشاورزی به‌عنوان کود یا در فرآوری پارچه به کار رود. خانواده‌هایی که توانایی مالی بهتری داشتند، از چاه‌های شخصی استفاده می‌کردند و فضولات را به دست متخصصان جمع‌آوری می‌سپردند. اما بسیاری از مردم یا در خانه‌های کوچک و بدون امکانات بهداشتی زندگی می‌کردند یا اصلاً خانه نداشتند و شب‌ها را در خیابان یا در کاروان‌سراها صبح می‌کردند. در این شرایط، بوی زباله و فضولات در کوچه‌ها و معابر همیشه حاضر بود.

حیوانات، همراه همیشگی بوی شهر

شهرهای رم باستان پر بود از حیوانات باربر، مانند الاغ‌ها و قاطرهایی که چرخ‌های بزرگ سنگی آسیاب‌ها را می‌چرخاندند یا بار کالاها را به بازارها می‌رساندند. حیوانات زنده برای ذبح یا فروش وارد شهر می‌شدند و ردپای خود را به شکل بوهای ناخوشایند در کوچه‌ها می‌گذاشتند. قدم زدن در این شهر بدون مواجهه با بوی حیوانات، علوفه نم‌کشیده، و بقایای فضولات تقریباً ناممکن بود.

در شهر پمپئی، سنگ‌های بزرگی که هنوز در خیابان‌ها به جا مانده‌اند احتمالاً به همین منظور بود: تا عابران بتوانند از روی آنها عبور کنند و پاهایشان به زباله‌ها و فضولات آغشته نشود. علاوه بر این، روش‌های دفن و امحای اجساد، چه انسانی چه حیوانی، چندان نظام‌مند نبود.

در مواردی اجساد حیوانات یا حتی انسان‌ها روزها در گوشه‌ای رها می‌شد تا به دست طبیعت یا جانوران لاشخور سپرده شود. برای نمونه، سوتونیوس (Suetonius)، تاریخ‌نگار قرن اول میلادی، ماجرایی را نقل می‌کند که در آن سگی با یک دست بریده انسانی به میز غذای امپراتور وسپاسیان (Vespasian) آمد!

بوی بدن، حمام‌های عمومی و رازهای بهداشت شخصی در رم باستان

در غیاب محصولات معطر مدرن، دئودورانت‌ها، اسپری‌ها و صابون‌های امروزی، بوی بدن بخشی عادی از زندگی روزمره مردم رم بود. حمام‌های عمومی که امروز به‌عنوان یکی از جلوه‌های تمدن رمی‌ها شناخته می‌شود، در عمل آن‌قدرها هم بهداشتی نبود. یک وان کوچک در چنین حمامی ممکن بود بین ۸ تا ۱۲ نفر را همزمان در خود جای دهد. اگرچه رمی‌ها با صابون آشنا بودند، اما برای پاکیزگی بدن بیشتر از روغن زیتون استفاده می‌کردند.

آن‌ها روغن، گاهی معطر، را بر پوست می‌مالیدند و سپس با ابزاری به نام استریگیل (strigil) که یک ابزار فلزی خمیده بود، آن را همراه با چرک و عرق از پوست جدا می‌کردند. این مخلوط روغن و آلودگی ممکن بود به دیوارهای حمام پاشیده یا روی زمین ریخته شود. از آنجا که آب و روغن با هم مخلوط نمی‌شوند، سیستم‌های زهکشی حمام‌ها همواره با لایه‌هایی از چربی و کثیفی پوشیده بود. حمام‌های عمومی به جای آنکه بوی خوشایند بدهند، اغلب بوی تندی از روغن کهنه، عرق و رطوبت ماندگار داشتند.

عطرها، ادویه‌ها و تلاش برای خوشبو کردن زندگی

اما این همه‌ی داستان بویایی رم نبود. رمی‌ها به خوبی از عطرها، روغن‌های معطر و ادویه‌ها بهره می‌بردند تا محیط پیرامون و بدن خود را خوشبو کنند. با اختراع شیشه‌گری در قرن اول پیش از میلاد، بطری‌های کوچک شیشه‌ای عطر به‌وفور تولید و در سراسر امپراتوری توزیع شد. این بطری‌ها امروزه در کاوش‌های باستان‌شناسی یکی از یافته‌های رایج‌اند.

چربی‌های حیوانی یا گیاهی را با عصاره‌های گیاهی، گل‌ها و ادویه‌هایی همچون گل رز، دارچین، زعفران، کندر (frankincense) و زنبق (iris) ترکیب می‌کردند تا روغن‌های معطر به دست آید. این روغن‌ها گاهی با رنگدانه‌ها و مواد دارویی ترکیب و مصرف می‌شدند.

گل‌های رز منطقه پائستوم (Paestum) در جنوب ایتالیا شهرت خاصی داشت و عطر آن‌ها بسیار ارزشمند بود. در همین شهر، آثار یک فروشگاه عطر در محوطه‌ی میدان شهر (forum) کشف شده است که نشانه‌ی اهمیت بالای عطر در زندگی روزمره بوده است.

عطر مجسمه‌ها و پرستش با بو

عطرها فقط برای خوشبو کردن بدن یا محیط نبودند. مجسمه‌های خدایان و الهه‌ها نیز با روغن‌های معطر، گل‌ها و تاج‌های گل تزیین و خوشبو می‌شدند. اسناد به‌جا مانده از شهر یونانی دِلوس (Delos) نشان می‌دهد که عطر غالبی که برای این کار استفاده می‌شد بر پایه‌ی عصاره‌ی گل رز بوده است.

برای پایداری این عطرها، زنبورعسل (beeswax) به عنوان ماده‌ی تثبیت‌کننده به ترکیب اضافه می‌شد. این کار بخشی از آیین‌ها و احترام‌گذاری‌ها به خدایان بود و بوی خوش مجسمه‌ها را نشانه‌ی حضور و قداست الهی می‌دانستند.

ترکیب بوها: از تعفن تا خوشبویی

شهر رم در هر گوشه بویی متفاوت داشت: بوی زباله و فضولات، دود ناشی از سوختن چوب، لاشه‌های پوسیده، گوشت در حال پخت، عطر روغن‌های معطر، بخورهای مذهبی و ادویه‌های گران‌قیمت. این ترکیب، شاید برای ما ناخوشایند و تهوع‌آور باشد، اما برای رمی‌ها بخشی از هویت شهرشان بود. به قول مورخ نوین، نویل مورلی (Neville Morley)، این بوها برای مردم رم نه نشانه‌ی آلودگی بلکه بوی خانه و حتی بوی تمدن بود.

جمع‌بندی

در جمع‌بندی می‌توان گفت بوی رم باستان ترکیبی از تعفن فضولات، زباله‌ها، حیوانات، دود، بدن‌های عرق‌کرده و در کنار آن عطرهای ادویه‌ها، روغن‌ها و بخورهای مذهبی بود. این ترکیب برای مردم رم نه نشانه‌ی آلودگی، بلکه بخشی از زندگی، فرهنگ و حتی هویت شهری به شمار می‌رفت. بازسازی این چهره بویایی، تصویری زنده‌تر از امپراتوری روم به ما می‌دهد که فراتر از شکوه بناها و صدای بازارها است. شاید بوی رم، آن چیزی باشد که ما را بیش از هر تصویر و صدایی به دنیای باستان پیوند می‌دهد.

اگر می‌توانستید بوی تاریخ را حس کنید، چه چیزهایی درباره تمدن‌ها درمی‌یافتید؟

بوی گذشته می‌تواند درک ما را از زندگی واقعی در امپراتوری‌ها و شهرهای باستان دگرگون کند. شاید روزی فناوری بتواند این رایحه‌های گمشده را بازسازی کند و ما را در دل تاریخ ببرد.

 سؤالات رایج (FAQ)

۱. بوی رم باستان بیشتر شامل چه ترکیباتی بود؟

بوی زباله، فضولات انسانی و حیوانی، دود، لاشه‌ها، عطر ادویه‌ها و بخورهای مذهبی، ترکیب اصلی بوی شهر بود.

۲. مردم رم برای بهداشت شخصی چه می‌کردند؟

از حمام‌های عمومی، روغن‌های زیتون معطر و ابزار استریگیل برای پاکسازی بدن استفاده می‌کردند، اما بهداشت به سبک امروز نبود.

۳. عطرها در رم باستان چطور ساخته می‌شدند؟

چربی‌های حیوانی یا گیاهی با عصاره گل‌ها، گیاهان و ادویه‌هایی مانند رز، دارچین و زعفران ترکیب می‌شدند.

۴. چرا بوی تعفن در شهر رایج بود؟

به دلیل نبود فاضلاب پیشرفته، حضور حیوانات باربر و انباشت زباله و لاشه‌ها در سطح شهر، بوی تعفن بخش جدانشدنی شهر بود.

۵. آیا مجسمه‌های خدایان هم معطر می‌شدند؟

بله، مجسمه‌ها را با روغن‌های معطر و گل‌ها خوشبو و برای پرستش آراسته می‌کردند.