تحول جمعیتی در ترکیه؛ کاهش جمعیت و زنگ خطر برای آینده

عصرترکیه-عصمت کوچ، رئیس مؤسسه مطالعات جمعیتی دانشگاه حاجت‌تپه، در یادداشتی تحلیلی برای خبرگزاری آناتولی با اشاره به روند کاهش نرخ باروری در ترکیه هشدار داد که ادامه این مسیر می‌تواند پیامدهای جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای برای کشور به همراه داشته باشد.

او با اشاره به اینکه ترکیه با تأخیر در حال تجربه تحولی است که کشورهای توسعه‌یافته از قرن هجدهم آغاز کرده‌اند، خاطرنشان کرد که نرخ جایگزینی جمعیت (۲.۱ فرزند به ازای هر زن) که در آغاز اجرای برنامه‌های حمایت از خانواده در سال ۲۰۱۳ وجود داشت، در سال ۲۰۲۴ به ۱.۴۸ کاهش یافته است. هم‌اکنون تنها در ۱۰ استان از مجموع ۸۱ استان ترکیه، نرخ باروری بالاتر از سطح جایگزینی است. در حالی که جمعیت کشور به ۸۵.۷ میلیون نفر رسیده، نرخ رشد جمعیت به ۳.۴ در هزار تنزل یافته و بین سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴، جمعیت در ۴۰ استان کاهش یافته است.

بر اساس پیش‌بینی مؤسسه آمار ترکیه (TÜİK)، اگر روند فعلی ادامه یابد، جمعیت ترکیه پس از رسیدن به ۹۴ میلیون نفر در سال‌های ۲۰۵۰-۲۰۵۵، تا سال ۲۱۰۰ به حدود ۷۷ میلیون نفر کاهش خواهد یافت. اما در صورتی که نرخ باروری همچنان افت کند، این رقم ممکن است تا ۵۴ میلیون نفر نیز سقوط کند.

اقدامات دولت در «سال خانواده»

در پاسخ به این بحران جمعیتی، دولت ترکیه سال ۲۰۲۵ را «سال خانواده» اعلام کرده و برنامه‌های حمایتی جدیدی را به اجرا گذاشته است. از جمله این تدابیر می‌توان به اعطای وام ۱۵۰ هزار لیره‌ای بدون بهره با بازپرداخت ۴ ساله به زوج‌های جوان در سراسر کشور، پرداخت ۵ هزار لیره کمک نقدی به‌مناسبت تولد نخستین فرزند و پرداخت ماهانه ۱۵۰۰ لیره برای فرزند دوم و ۵ هزار لیره برای فرزند سوم تا سن ۵ سالگی اشاره کرد. همچنین اجرای مدل‌های کاری انعطاف‌پذیر برای زنان و گسترش مهدکودک‌های رایگان یا کم‌هزینه در دستور کار قرار گرفته است.

با این حال، به گفته دکتر کوچ، این سیاست‌ها هنوز فاقد جزئیات اجرایی و منابع مالی کافی‌اند و در کنار کمک‌های نقدی، ترکیه باید سیاست‌های مکملی چون حمایت از اشتغال، مالیات، مسکن و پوشش هزینه‌های فرزندپروری را نیز اتخاذ کند.

دلایل کاهش زاد و ولد

کوچ، کاهش سریع نرخ باروری پس از سال ۲۰۱۳ را حاصل شش سازوکار مرتبط می‌داند:
۱. کاهش ارزش اقتصادی فرزند و افزایش هزینه‌های پرورش او،
۲. رواج هنجار یک فرزند یا بی‌فرزندی،
۳. تغییر ساختار خانواده و کاهش حمایت بین‌نسلی،
۴. افزایش سن ازدواج و اولین تولد،
۵. فشارهای اقتصادی از جمله درآمد پایین، بیکاری، ناپایداری قیمت‌ها و افزایش هزینه‌های مسکن،
۶. نبود منابع کافی برای اجرای مؤثر برنامه‌های حمایتی.

پیامدهای جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی

دکتر کوچ هشدار می‌دهد که ادامه این روند می‌تواند باعث توقف رشد جمعیت، کاهش سهم کودکان، افزایش شدید جمعیت سالمند و کمبود نیروی جوان برای خدمت سربازی شود. همچنین با کاهش سهم جمعیت در سن کار، شکاف بزرگی در بازار کار پدید خواهد آمد و ترکیه ممکن است ناچار به واردات نیروی کار شود. نظام تأمین اجتماعی که هم‌اکنون نیز با مشکلات تراز مالی مواجه است، با فشار بیشتری مواجه خواهد شد و افزایش هزینه‌های سلامت، دولت را با بحران بودجه روبه‌رو می‌کند.

در سطح اجتماعی نیز، با افزایش سالمندان و کاهش ساختارهای سنتی خانواده، مسئولیت مراقبت از سالمندان به مسئله‌ای چالش‌برانگیز بدل خواهد شد. همچنین با کاهش کودکان، بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های آموزشی در آینده بلااستفاده خواهند ماند و افزایش تعداد خانواده‌های تک‌نفره یا تک‌والدی می‌تواند با پیامدهای روانی و اجتماعی گسترده‌ای همراه باشد.

به گفته دکتر کوچ، ترکیه این مسیر را بدون ورود به مرحله ثروت و رفاه آغاز کرده، در حالی که کشورهای توسعه‌یافته هنگام تجربه این تحولات، از منابع اقتصادی بیشتری بهره‌مند بودند. هیچ کشوری تاکنون نتوانسته پس از افت نرخ باروری به زیر سطح جایگزینی، آن را دوباره به بالای ۲.۱ برساند، اما حفظ آن در محدوده ۱.۷ تا ۱.۹ با اجرای مستمر و پرهزینه‌ی سیاست‌های حمایتی ممکن است.