آغاز دور جدیدی در جنگ روسیه و اوکراین؛ بازگشت دیپلماسی استانبول
در پی سخنان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، پس از مراسم روز پیروزی، مبنی بر اینکه مذاکرات مستقیم صلح با اوکراین می‌تواند از همان نقطه‌ای که در سال ۲۰۲۲ در استانبول متوقف شد از سر گرفته شود، یکی از مهم‌ترین پاسخ‌ها به پیشنهاد آتش‌بس ۳۰ روزه‌ی غرب داده شد.
عصرترکیه – جنگ اغلب برای وقت‌کشی به دیپلماسی پناه می‌برد و دیپلماسی هم جنگ را به‌عنوان ابزار تهدید به کار می‌گیرد. این درک، نه‌تنها در طول تاریخ جنگ‌های جهانی، بلکه حتی پیش از شکل‌گیری روابط بین‌الملل مدرن، بخشی طبیعی از سیاست خارجی بوده است. امروزه نیز شعله‌ور شدن دوباره بحران‌های منجمدشده، از دلایل اصلی احتمال وقوع جنگ جهانی سوم تلقی می‌شود.
در جنگ روسیه و اوکراین که پوتین آن را «عملیات ویژه» می‌نامد و از ۲۲ فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد، تلفات نظامی و غیرنظامی از مرز یک میلیون نفر گذشته و هزینه‌های جنگ برای روسیه حدود ۱۴۵ میلیارد دلار برآورد شده است. در اوکراین نیز زیرساخت‌ها نابود شده و شبکه‌های انرژی و حمل‌ونقل به‌شدت آسیب دیده‌اند. با این حال، عمیق‌ترین و ماندگارترین خسارت، ضربه‌ی روانی‌ای است که بر مردم اوکراین وارد شده است.
نقش جهانی ترکیه: کورسویی از امید در میانه جنگ
با وجود این وضعیت ویرانگر، ترکیه از همان آغاز جنگ کوشید تا با حفظ دیپلماسی، مانع از تبدیل شدن درگیری‌ها به جنگ جهانی یا بحران جهانی غذا شود. گفت‌وگوهای دلماباغچه که به ابتکار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با این جمله آغاز شد: «اگر طرف‌ها به توافقی عادلانه و معقول برسند، ما آماده‌ایم مسئولیت تاریخی را بر عهده بگیریم»، صرفاً یک میزبانی ساده نبود.
این گفت‌وگوها، ترکیه را به‌عنوان تنها عضو ناتو با روابط قوی با روسیه، به مرکز توازن دیپلماتیک بدل کرد. مهم‌تر از همه، بحران غذایی ناشی از جنگ، با توافق‌نامه «کریدور غلات» که به ابتکار ترکیه تنظیم شد، تا حدی برطرف گردید. این توافق، جان میلیون‌ها انسان را در آفریقا از خطر قحطی نجات داد و در سال نخست اجرایی شدن، نزدیک به ۴۰ میلیون تُن مواد غذایی به نیازمندان رسانده شد.
پوتین پس از برگزاری مراسم روز پیروزی با حضور ۲۴ رئیس‌جمهور، در سخنانی گفت که تمایل دارد مذاکرات صلح از همان نقطه‌ای که در سال ۲۰۲۲ در استانبول قطع شد، از سر گرفته شود. این سخنان پاسخی مهم به پیشنهاد آتش‌بس ۳۰ روزه‌ی غرب بود. از سوی دیگر، تماس تلفنی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، با اردوغان که او را به‌نوعی «فرستاده صلح در اوکراین» توصیف کرد، بار دیگر نگاه‌ها را به سمت استانبول معطوف کرد. در تماس تلفنی اخیر پوتین و اردوغان نیز بار دیگر بر نقش کلیدی میانجی‌گری ترکیه تأکید شد.
بحران پنهان اروپای غربی؛ نقش کلیدی ترکیه در راه‌حل دیپلماتیک
اگرچه اروپای غربی مستقیماً درگیر آتش جنگ نیست، اما تأثیرات غیرمستقیم آن از نظر اجتماعی و اقتصادی بسیار ویرانگر بوده است. در دوران پیش از جنگ، همکاری انرژی اروپا با روسیه، باعث نگرانی اتحاد آنگلوساکسون شده بود. پس از آغاز جنگ و اجرای تحریم‌های انرژی علیه روسیه، اتحادیه اروپا با بحران جدی روبه‌رو شد. ناتوانی در جایگزینی گاز روسیه، قیمت‌های انرژی را به شدت افزایش داد، تولید صنعتی را مختل کرد و تورم را در سراسر قاره بالا برد.
همچنین خطر گسترش جنگ به دیگر مناطق، موجب افزایش بودجه نظامی کشورهای عضو اتحادیه اروپا و گسترش کسری بودجه شد. این فشارها، قطب‌بندی سیاسی در اروپا را نیز عمیق‌تر کرده است. در این فضا، اتحادیه اروپا به توافق رسیده که برقراری هر چه سریع‌تر آتش‌بس ضروری است. از این‌رو، ایفای نقش میانجی توسط اردوغان، اعتماد دیپلماتیک به ترکیه را در اروپا افزایش داده و اگر مذاکرات استانبول به نتیجه برسد، جایگاه ترکیه نزد اتحادیه اروپا بیش‌ازپیش تقویت خواهد شد.
آیا دوره‌ای تازه در مثلث اردوغان-ترامپ-پوتین آغاز شده؟
ادعای ترامپ مبنی بر اینکه «می‌تواند جنگ اوکراین را ظرف ۲۴ ساعت پایان دهد»، پرسش‌هایی درباره شرایط لازم برای صلح برانگیخته است. در این زمینه دو سناریو متصور است: نخست، اعلام جنگ تمام‌عیار علیه روسیه که به جنگ جهانی سوم یا فاجعه‌ای هسته‌ای منجر خواهد شد؛ و دوم، پذیرش وضع موجود توسط اوکراین از جمله اشغال برخی مناطق و الحاق کریمه، و بازگشت به میز مذاکره.
سخنان مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا که گفته بود: «ما مردم را قانع کردیم که اوکراین می‌تواند روسیه را از سرزمین‌هایش بیرون کند، اما این کار اوکراین را یک قرن عقب خواهد انداخت»، نیز گویای این است که پایان این جنگ جز از راه مذاکره ممکن نیست. گفت‌وگوی سه‌ساعته و مثبت ترامپ با پوتین و اظهارنظر بعدی او خطاب به زلنسکی که «هیچ برگ برنده‌ای در دست ندارد»، نشان می‌دهد که روند جنگ به سمت مذاکره حرکت کرده است.
در این میان، پیشنهاد پوتین برای ازسرگیری مذاکرات در استانبول و نقش مرکزی اردوغان می‌تواند نشانه‌ای از شکل‌گیری نوعی هم‌افزایی دیپلماتیک میان پوتین، اردوغان و ترامپ باشد.
ترکیه، محور سه قاره و اثرگذاری ژئوپولیتیک آن
روابط نزدیک ترکیه و روسیه در گذشته موجب نگرانی ایالات متحده شده بود. اما رویکرد عمل‌گرایانه ترامپ در سیاست خارجی، می‌تواند این روابط را به فرصتی بدل کند. آمریکا فقط در اقیانوس اطلس، بلکه در منطقه اوراسیا و قلب ژئوپولیتیکی آفریقا-اوراسیا نیز به‌دنبال نفوذ است و ترکیه به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی‌اش، که حلقه اتصال سه قاره است، نقش کلیدی در این میان ایفا می‌کند.
اگر واشنگتن می‌خواهد در این قلب ژئوپولیتیک حضوری مؤثر داشته باشد، باید با ترکیه همکاری کند. در این راستا، مدل «دیپلماسی محفظه‌ای» که ترامپ قصد دارد با اردوغان اجرا کند و در آن حوزه‌های تنش و همکاری از هم جدا شده‌اند، معنا پیدا می‌کند.
استانبول: ژنو جدید؟
از جنگ جهانی اول تاکنون، جدال قدرت‌ها در جهان عمدتاً میان قدرت‌های قاره‌ای و فرامنطقه‌ای بوده است. جنگ روسیه-اوکراین نیز بخشی از همین نبرد ژئوپولیتیکی بزرگ است. میزبانی احتمالی استانبول از مذاکرات صلح، می‌تواند ترکیه را به بازیگری «بی‌طرف ولی تأثیرگذار» در معادلات جهانی بدل کند و نقش رهبری اردوغان می‌تواند آنکارا را به پلی میان قدرت‌های چندقطبی جهان تبدیل کند.
منبع- خبرگزاری آناتولی
ترجمه و بازنویسی – عصرترکیه
