قصه پر ماجرای الفبای زبان ترکی

عصر ترکیه – مسافرانی که از بناهای تاریخی استانبول دیدن کرده اند، حتماً متوجه کتیبه هایی هایی به “زبان ترکی و الفبای عربی” شده اند؛ کتیبه هایی که شهروندان امروز ترکیه قادر به خواندن آنها نیستند. ماجرا به سال 1928 بر می گردد، سالی که “انقلاب حروف” در ترکیه به وقوع پیوست.

*دولت عِلّیّه عثمانیه

ترک ها تا قبل از پیدایش امپراتوری عثمانی، از الفبایی به نام “اورخون” برای نوشتن متون خود استفاده می کردند. در سال 1299 میلادی، امپراتوری عثمانی توسط رهبر قبائل ترک اغوز یعنی “عثمان یکم” در سوگوت – شهری در مرکز ترکیه کنونی- بنیانگذاری و “دولت عِلّیّه عثمانی” نامیده شد.

علاوه بر مسلمان بودن عثمانی ها، در آن روزگار عربی، زبان علمی روز بود. بنابراین عثمانی ها، الفبای عربی را برای نوشتن متون ترکی برگزیدند.

در جریان جنگ جهانی اول، امپراتوری عثمانی که متحد آلمان آن روزگار بود، شکست سختی خورد و فروپاشید. سرزمین های پهناور این امپراتوری که در آسیا و آفریقا و اروپا گسترده شده بود، توسط فاتحان به کشورهای کوچک تری تقسیم شدند. در این میان، ترک ها در محدوده جغرافیایی ترکیه کنونی، علیه اشغالگران فرانسوی و انگلیسی قیام کردند و توانستند این قسمت را برای خود نگه دارند و “جمهوری ترکیه” را به رهبری “مصطفی کمال آتاتورک” تشکیل دهند.

*انقلاب حروف

آتا تورک که دل خوشی از عثمانی ها نداشت، تغییرات گسترده ای در زمینه های سیاسی و فرهنگی و مذهبی در ترکیه جدید شکل داد. از جمله دستور داد الفبای عربی از زبان ترکی کنار گذاشته شود و به جای آن از حروف لاتین استفاده شود. در الفبای جدید، تعدادی از حروف الفبای لاتین تغییر شکل جزئی داده شدند مانند Ç،Ğ،I،Ö،Ş .

مخالفت های زیادی با این تصمیم وجود داشت. مخالفان تغییر الفبا را باعث جدایی ترکیه از جهان اسلام و گذشته تاریخی خود می دانستند. گروهی نیز بر آن بودند که اگر هم قرار است چنین تغییری رخ دهد باید دستکم در یک دوره زمانی 3 ساله انجام شود.

با این حال، آتاتورک، دستور داد ظرف مدت فقط 3 ماه، الفبا تغییر کند.

طبق دستور آتاتورک، در مدت 3 ماه باید تمام تابلوهای مغازه ها و ادارات دولتی، علائم عمومی، اسکناس ها و کتاب های درسی، با الفبای جدید نوشته می شدند.

او برای نشان دادن عزم جزم خود برای این تغییر، با تخته سیاه و گچ سفید به شهرهای مختلف می رفت و شخصاً در مکان های عمومی الفبای جدید را به مردم می آموخت.

همچنین به دستور وی، پوسترهای حروف الفبای جدید در تیراژ وسیع چاپ و بر در و دیوار شهرها نصب شدند.

حتی گاری های حامل الفبای جدید نیز در معابر می گشتند و مردم را با ان آشنا می کردند.

شهروندان 16 تا 40 ساله نیز موظف شدند برای یادگیری الفبای جدید در کلاس های آموزشی شرکت کنند.

این پیگیری و اصرار از یک طرف و پایین بودن نرخ سواد (10 درصد) از سوی دیگر و نیز جمعیت کم ترکیه در آن سال (14 میلیون نفر) باعث شد طرح او که به “انقلاب حروف” معروف شده بود، موفق شود و در مدت زمان کمی، همه مردم با الفبای جدید آشنا شدند. بعد از آن، تدریس زبان عربی در ترکیه ممنوع شد.

*ممنوعیت W،X و Q

نکته عجیبی که کمتر بدان پرداخته می شود این است که در ترکیه برای دهها سال به کار بردن برخی حروف الفبای لاتین در آن ممنوع و حتی جرم بود.

چون در الفبای جدید ترکی، حروف W،X و Q وجود نداشت، کاربرد آنها در ترکیه تنها در صورتی مجاز بود که بخشی از یک کلمه لاتین باشند. برخی می گویند علت این کار، محدود سازی کردها در ترکیه بود زیرا این سه حرف، نشانگر هجاهایی در زبان کردی است.

در اتفاقی عجیب در سال 2007 شهرداری یکی از شهرهای کرد نشین ترکیه که عید نوروز با را واژه Nowruz تبریک گفته بود محاکمه شد؛ در دادگاه به او گفتند که باید نوروز با به این شکل می نوشت: Nevrus .

این ممنوعیت در سال 2013 رفع شد.

*بازگشت به ادبیات عثمانی؛ شاید در حد یک واحد درسی

مردم ترکیه به دلیل تغییر ناگهانی الفبای خود، قادر نیستند متون تاریخی قبل از صد سال کشور خود را بخوانند و این موضوعی است که مخالفان تغییر الفبا، از آن انتقاد می کنند.

در سال 2014 رجب طیب اردغان رئیس جمهور ترکیه گفت: در حالی که ما زبانی بسیار غنی داشتیم که برای تولید علم بسیار مناسب بود، یک شب خوابیدیم و صبح روز بعد زبان‌مان از بین رفته بود.

با این حال، بعید به نظر می رسد در کشوری 85 میلیون نفری و با نرخ بالای 95 درصد و در عصر انفجار اطلاعات بتوان به تغییر الفبا فکر کرد. شاید به همین دلیل باشد که مخالفان تغییر الفبا به این میزان بسنده کرده اند که ادبیات عثمانی تنها در حد یک واحد درسی در دبیرستان ها تدریس شود که البته همین هم اجرایی نشده است.